Sądy i więzienia

"(...) Wdeptano wolność w błoto i oddano ją katu (...)"
Józef Łobodowski

Więzienie hitlerowskie w Kaliszu działało od września 1939 r. do stycznia 1945 r. Mieściło się w budynku, w którym obecnie funkcjonuje zakład karny. Kilkakrotnie zmieniało nazwę, i tak początkowo było to Gefängnis (więzienie), od marca 1941 r. Haftanstalt (areszt), od stycznia 1942 r. Stammlager-Haftanstalt (macierzysty obóz karny-areszt). W styczniu 1942 r. utworzono osobny oddział dla Polaków i Żydów, odbywających karę obozu karnego. Zgodnie z zarządzeniem generalnego prokuratora od września 1942 r. w areszcie wykonywano wyroki śmierci na Polakach.

Areszt zlikwidowano 20 stycznia 1945 r., więźniów przewieziono do Waldheim w Saksonii.

Szacuje się, że przez więzienie w Kaliszu przeszło ponad 15 tysięcy osób. Akta zachowały się dla niespełna 15% więźniów.

Więzienie w Ostrowie utworzone zostało we wrześniu 1939 r. jako Gerichtsgefängnis (więzienie sądu krajowego), od marca 1942 r. funkcjonowało jako Stammlager (Gerichtsgefängnis) - macierzysty obóz karny-więzienie sądu krajowego. Od połowy 1944 r. więzienie ostrowskie otrzymało nazwę Stammlager (Haftanstalt) - macierzysty obóz karny-areszt. Ewakuowane w styczniu 1945 r., więźniowie - podobnie jak z więzienia kaliskiego - zostali wywiezieni do Waldheim.

Od stycznia 1942 r. istniał oddział dla skazanych na karę obozu karnego. Kiedy 20 maja 1944 r. zlikwidowane zostały więzienia sądowe w Pleszewie i Ostrzeszowie więzienie ostrowskie przejęło ich funkcje. Oprócz budynku w Ostrowie więzienie miało kilka zamiejscowych oddziałów w następujących miejscowościach: Jarnostów, Kocina, Odolanów, Szklarka, Czarny Las, Kałkowskie.

Według szacunków przez ostrowskie więzienie przeszło prawie 20 tysięcy osób. Zachowane akta dotyczą jedynie ok. 12 % więźniów.

Sąd Specjalny (Sondergericht) w Kaliszu został utworzony przy Sądzie Krajowym. Jego zadaniem było orzekanie w sprawach dotyczących przestępstw antypaństwowych. W pojęciu tym zawierały się zarówno sprawy polityczne, nadużycia gospodarcze jak i pospolite przestępstwa kryminalne. 4 grudnia 1941 r. wydano zarządzenie o prawie karnym dla Polaków i Żydów, zgodnie z którym I instancją sądową był Sondergericht i Amtsgericht (sąd obwodowy). Te ostatnie orzekały w sprawach administracyjnych, skarbowych czy cywilnych i miały prawo wydawać niższe wyroki. Sondergericht mógł skazywać na karę wyższą, także na karę śmierci. Na terenie Kaliskiego sądy obwodowe mieściły się w Kaliszu, Kępnie, Koźminie, Krotoszynie i Ostrzeszowie.