Koniec I wojny światowej w listopadzie 1918 r. przyniósł odrodzenie się państwa polskiego, ale aż do 1922 r. trwało kształtowanie się jego granic. Najważniejsze znaczenie miała wojna polsko-bolszewicka (1919-1921), która zadecydowała nie tylko o przebiegu granic na wschodzie, ale wręcz o istnieniu II Rzeczypospolitej.
W zasobie Archiwum Państwowego w Kaliszu materiały dotyczące wojny polsko-bolszewickiej są nieliczne, rozproszone i mają raczej charakter przyczynkarski. Można podzielić je na kilka grup tematycznych. Pierwszą stanowią materiały biograficzne różnego rodzaju. Akta sądowe, notki biograficzne załączane do wniosków odznaczeniowych, akta stanu cywilnego, książeczki wojskowe, fotografie - wszystkie te dokumenty wzbogacają naszą wiedzę o udziale w wojnie konkretnych osób.
Podpułkownik Florian Gryl (1892-1974). APK, Zbiór materiałów dotyczących II wojny światowej, sygn. 53.
Absolwent prawa uniwersytetu lwowskiego, zawodowy wojskowy. W sierpniu 1914 r. został wcielony do armii austriackiej, gdzie służył do końca wojny. Od listopada 1918 r. porucznik w Wojsku Polskim. W szeregach 17 Pułku Piechoty walczył na froncie wojny polsko-bolszewickiej, dowodząc kompanią, a potem batalionem. W październiku 1920 r. został ciężko ranny i umieszczony na leczeniu w szpitalu wojskowym. W październiku 1938 r. został, już jako podpułkownik, mianowany dowódcą 29 Pułku Strzelców Kaniowskich w Kaliszu, z którym walczył w kampanii wrześniowej.
Życiorys komendanta powiatowego Policji Państwowej w Kaliszu Adama Litwińskiego. APK, Starostwo Powiatowe w Kaliszu (1918-1939), sygn. 23, k. 79.
Urodzony 22 grudnia 1893 r. w Lublinie. W 1915 r. wstąpił do Legionów Polskich, następnie służył w Polskiej Sile Zbrojnej i Wojsku Polskim. W czasie wojny polsko-bolszewickiej służył w 23 Pułku Piechoty. Został dwukrotnie ranny: pod Stelmachowem 15 maja 1920 r. i Mulczycami 24 lipca 1920 r. W armii służył do października 1935 r., następnie przeszedł do Policji Państwowej. Z dniem 1 sierpnia 1936 r. mianowany nadkomisarzem i komendantem powiatowym w Kaliszu. Zginał w Bełżcu 13 września 1939 r. dowodząc oddziałem policyjnym. Odznaczony m.in. Virtuti Militari V klasy i Medalem Pamiątkowym za Wojną 1918-1921. Więcej zob. TUTAJ.
Notarialne poświadczenie z 4 września 1922 r. podpisu Mariana Bednarka na zaświadczeniu o udziału Kazimierza Fraenkla w bitwie warszawskiej.
APK, Notariusz Cybulski Wojciech w Kaliszu, sygn. 60, poz. 830
Wyciąg z książki ewidencyjnej szeregowca Kazimierza Wesołowskiego z 12 Pułku Strzelców Wielkopolskich, z informacją o śmierci 21 maja 1920 r. w bitwie pod Drechczami Pańskimi (powiat miński), przesłana do urzędu stanu cywilnego celem sporządzenia aktu zgonu.
APK, Urząd Stanu Cywilnego Ostrów Wielkopolski - obwód miejski, sygn. 603, s. 36-38.
Akt zgonu Kazimierza Wesołowskiego.
APK, Urząd Stanu Cywilnego Ostrów Wielkopolski - obwód miejski, sygn. 476, akt nr 539.
Wyciąg z książki ewidencyjnej kaprala Franciszka Rzekieckiego z 61 Pułku Strzelców Wielkopolskich, z informacją o śmierci 5 sierpnia 1920 r. w walce nad rzeką Bug, przesłana do urzędu stanu cywilnego celem sporządzenia aktu zgonu.
APK, Urząd Stanu Cywilnego Ostrów Wielkopolski - obwód miejski, sygn. 603, s. 46.
Akt zgonu Franciszka Rzekieckiego.
APK, Urząd Stanu Cywilnego Ostrów Wielkopolski - obwód miejski, sygn. 476, akt nr 482.
Fragment książeczki wojskowej Józefa Kupczyńskiego uczestnika wojny polsko-czeskiej w 1919 r. i polsko-bolszewickiej w 1920 r.
APK, Spuścizna rodziny Kupczyńskich, sygn. 1.
Fragment akt sprawy spadkowej z 1937 r. po Józefie Baszyńskim z miejscowości Koszkowo w powiecie gostyńskim, zaginionym na wojnie polsko-bolszewickiej, uznanym za zmarłego przez Sąd Grodzki w Gostyniu 4 września 1935 r.
APK, Sąd Grodzki w Koźminie, sygn. 1199, s. 3.
Formacją, która wzięła aktywny udział w obronie i ochronie granicy z bolszewicką Rosją była Policja Państwowa. W czasie wojny polsko-bolszewickiej policjanci masowo zgłaszali się na ochotnika do wojska, np. w województwie łódzkim chęć wstąpienia do armii wyraziło 80% funkcjonariuszy. Władze państwowe niechętnie się jednak na to godziły, wolały raczej, aby policjanci strzegli bezpieczeństwa, spokoju i porządku na terenie kraju, a zwłaszcza na terenach przyfrontowych. Ostatecznie do wojska z Komendy Powiatowej PP w Kaliszu pozwolono iść 16 ochotnikom (2 przodownikom i 14 posterunkowym). Prawdopodobnie służyli oni w ochotniczym 213 Policyjnym Pułku Piechoty, ponieważ jeden z nich, posterunkowy Michał Wawrzyniak, został potem ranny i hospitalizowany w szpitalu właśnie jako żołnierz tej jednostki. Jednocześnie jeden przodownik i 16 posterunkowych zostało przydzielonych do formacji przyfrontowych policji. Po zakończeniu wojny PP została tymczasowo przydzielona do ochrony granicy wschodniej.
Akta Komendy Powiatowej Policji Państwowej w Kaliszu zostały w całości zdigitalizowane (link), a o udziale kaliskich policjantów w wojnie polsko-bolszewickiej można poczytać TUTAJ.
Fragment rozkazu komendanta powiatowego PP w Kaliszu z 4 września 1920 r. z informacją o wstąpieniu na ochotnika policjantów do armii polskiej.
APK, Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Kaliszu, sygn. 3, s. 48.
Fragment rozkazu komendanta powiatowego PP w Kaliszu z 4 grudnia 1920 r. o przeniesieniu kaliskich policjantów na tereny przyfrontowe.
APK, Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Kaliszu, sygn. 3, s. 68.
Walki na Kresach Wschodni spowodowały masowy exodus ludności cywilnej na zachód, m.in. na ziemie byłego zaboru pruskiego. Władze województwa poznańskiego szacowały liczbę uchodźców na podległym sobie terenie na kilkadziesiąt tysięcy osób. Tak duża liczba uchodźców wymagała odpowiedniej organizacji, a także zapewnienia porządku i bezpieczeństwa, a jej urzędowe ślady można odnaleźć w międzywojennych aktach starostw powiatowych w: Koźminie, Krotoszynie, Odolanowie i Ostrzeszowie.
Okólnik z 11 lipca 1920 r. w sprawie rozlokowania urzędników z Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich.
APK, Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 128, s. 161.
Pismo starosty koźmińskiego z 19 lipca 1920 r. do zarządów gmin w powiecie w celu ustalenia ilości pomieszczeń, w których można ulokować uchodźców.
APK, Starostwo Powiatowe w Koźminie, sygn. 172, s. 3.
Wskazówki komisarza dla spraw ewakuacyjnych na województwo poznańskie z 28 lipca 1920 r. w sprawie postępowania z uchodźcami.
APK, Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 128, s. 141-144.
Pismo Wojewódzkiego Urzędu Zdrowia w Poznaniu z 4 sierpnia 1920 r. w spraw przeciwdziałania rozpowszechniania się chorób zakaźnych.
APK, Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 128, s. 151-152.
Pismo starosty ostrzeszowskiego z 17 sierpnia 1920 r. w sprawie pomieszczeń i aprowizacji uchodźców.
APK, Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 128, s. 141-148.
Pismo komisarza dla spraw ewakuacyjnych na województwo poznańskie z 20 października 1920 r. w sprawie powrotu ewakuowanych do niektórych powiatów.
APK, Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 128, s. 184.
Rozporządzenie Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej z 19 lipca 1920 r. w przedmiocie zapewnienia bezpieczeństwa państwa i utrzymania porządku publicznego w czasie wojny.
APK, Starostwo Powiatowe w Odolanowie, sygn. 4, s. 7.
Na terenie województwa poznańskiego przebywali nie tylko polscy uchodźcy, ale także jeńcy wojenni. Ocenia się, że jesienią 1920 r. w Polsce znajdowało się 90 tys. jeńców rosyjskich. Byli oni wykorzystywania w pracy w rolnictwie i instytucjach państwowych. Stwarzali także zagrożenie m.in. poprzez agitację bolszewicką.
Prośba Komendy Powiatowej Zachodniej Straży Obywatelskiej na Powiat Koźmiński z 23 września 1920 r. do komendantury obozu jenieckiego w Strzałkowie z prośbą o delegowanie 150 jeńców do prac polowych w powiecie koźmińskim.
APK, Starostwo Powiatowe w Koźminie, sygn. 6, s. 5.
Okólnik Wojewody Poznańskiego z 4 sierpnia 1920 r. w sprawie agitacji jeńców bolszewickich.
APK, Starostwo Powiatowe w Odolanowie, sygn. 44, s. 12.
Pismo Dowództwa Okręgu Generalnego w Poznaniu z 4 maja 1921 r. w sprawie koncentracji wszystkich jeńców bolszewickich w obozach jenieckich.
APK, Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 48 s. 1.
Okólnik Wojewody Poznańskiego z 24 listopada 1921 r. w sprawie repatriacji jeńców bolszewickich.
APK, Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 48, s. 2.
Jedną z formacji wojskowych, która brała udział w wojnie polsko-bolszewickiej był 29 Pułk Strzelców Kaniowskich. Pułk powstał 10 lipca 1919 r. z połączenia 29 Pułku Piechoty Ziemi kaliskiej z 14 Pułkiem Strzelców Polskich, wchodzącym w skład 4 Dywizji Strzelców Polskich. Ten pierwszy postał w listopadzie 1918 z trzech batalionów Okręgu Kaliskiego Polskiej Organizacji Wojskowej, utworzonych w Kaliszu, Kole, Koninie, Pyzdrach, Sieradzu, Słupcy, Szczypiornie i Turku. Nowo powstały pułk najpierw walczył z Ukraińcami, a następnie z bolszewikami, najpierw na Litwie, a później w obronie Warszawy i na Białorusi. Podczas zawieszenia broni, do lutego 1921 r., obsadzał kordon wojskowy wzdłuż Bugu. 4 kwietnia 1921 r. jednostka powróciła do Kalisza, gdzie stacjonowała przez cały okres międzywojenny.
Kapral Józef Kaźmierczak (pośrodku) wraz z kolegami w Duksztach na Wileńszczyźnie w marcu 1920 r. APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 344. Urodzony 6 marca 1899 r. w miejscowości Góry w powiecie kaliskim. W listopadzie 1919 r. na ochotnika wstąpił do Wojska Polskiego. Służył w 2. batalionie późniejszego 29 Pułku Strzelców Kaniowskich. Walczył na Ukrainie, a potem w wojnie polsko-bolszewickiej, m.in. w bitwie warszawskiej. W marcu 1922 r. przeszedł do cywila w stopniu kaprala, a w 1923 r. wstąpił do Policji Państwowej, w której służył do wybuchu II wojnie światowej. W 1990 r. odznaczony Krzyżem za udział w Wojnie 1918-1921. Więcej zob. TUTAJ
III batalion 29 Pułku Strzelców Kaniowskich.
APK, Zbiór materiałów dotyczących II wojny światowej, sygn. 53.
W wyniku I wojny światowej i późniejszych wojen o ustalenie granic Polska poniosła ogromne straty materiale. Władze II Rzeczypospolitej oceniały, że około 30% wszelkiego majątku ruchomego i nieruchomego na obszarze 90% terytorium nowego państwa zniszczono całkowicie. Nic też dziwnego, że w czasie wojny polsko-bolszewickiej władze państwowe wielokrotnie odwoływały się do ofiarności polskiego społeczeństwa.
Odezwa ministrów: spraw wojskowych i aprowizacji z 23 września 1919 r. do polskich rolników z apelem o dostarczanie dla armii owsa i siana.
APK, Starostwo Powiatowego w Kaliszu, sygn. 260.
Wstępujący do armii polskiej rekruci mogli liczyć na ekwiwalent pieniężny za używanie swoich prywatnych rzeczy.
APK, Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 126, s. 6-7.
Na koniec kilka rysunków satyrycznych dotyczących wojny polsko-bolszewickiej z czasopisma "Mucha".
Strona tytułowa czasopisma "Mucha", nr 33 z 13 sierpnia 1920 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 4187 s. 1.
Strona tytułowa czasopisma "Mucha", nr 35 z 27 sierpnia 1920 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 4188 s. 1.
Strona tytułowa czasopisma "Mucha" oraz jeden z rysunków zamieszczonych wewnątrz numeru 37 z 10 września 1920 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 4189, s. 1 i 5.