Tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata przyznawany jest od 1963 r. przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie. Otrzymują go osoby, które w czasie II wojny światowej ratowały Żydów. Za ich ukrywanie tylko w okupowanej przez Niemców Polsce groziła kara śmierci. Osoba uznana za Sprawiedliwego jest odznaczana specjalnie wybitym medalem noszącym jej imię i nazwisko, dyplomem honorowym i przywilejem wpisania nazwiska na Murze Honorowym w Ogrodzie Sprawiedliwych w Yad Vashem. By otrzymać ten zaszczytny tytuł trzeba spełnić kilka warunków:
- uratowany musi być Żydem, a osoba, która ocaliła mu życie, nie może być narodowości żydowskiej.
- z uratowaniem życia nie może się wiązać zysk materialny dla wybawcy (zwrot kosztów, na przykład za jedzenie lub mieszkanie, jest akceptowalny).
- ratunek musiał się wiązać z jakimś ryzykiem dla życia lub wolności wybawcy.
Szczególne miejsce pośród Polaków ratujących Żydów w czasie II wojny światowej zajmuje rodzina Ulmów. Józef urodził się 2 marca 1900 r. jako syn Marcina i Franciszki z d. Kluz, był narodowości polskiej i wyznania rzymskokatolickiego. Mieszkał we wsi Markowa (ob. pow. łańcucki). Zajmował się ogrodnictwem (założył pierwszą szkółkę drzew owocowych), pszczelarstwem, hodowlą jedwabników, był pasjonatem fotografii, społecznikiem (działał w katolickim Stowarzyszeniu Młodzieży Męskiej, a następnie w Związku Młodzieży Wiejskiej RP "Wici"), pełnił funkcję kierownika Spółdzielni Mleczarskiej w Markowej. Jego żona Wiktoria z d. Niemczak urodziła się 10 grudnia 1912 r. jako córka Jana i Franciszki z d. Homa. Wiktoria także angażowała się społecznie, grała w teatrze wiejskim i uczęszczała na kursy organizowane przez Uniwersytet Ludowy w Gaci. W 1935 r. poślubiła Józefa Ulmę i urodziła 6 dzieci: Stanisławę (ur. 18 lipca 1936), Barbarę (ur. 6 października 1937), Władysława (ur. 5 grudnia 1938), Franciszka (ur. 3 kwietnia 1940), Antoniego (ur. 6 czerwca 1941) i Marię (ur. 16 września 1942). W chwili śmierci była w zaawansowanej ciąży z siódmym dzieckiem.
Żydzi byli ukrywani w Markowej przez kilka rodzin, ale największą grupę w swoim domu przyjęli Ulmowie - łącznie 8 osób. Stało się to najprawdopodobniej w grudniu 1942 roku. Byli to znajomi Ulmów z Łańcuta: Saul Goldman z synami oraz sąsiadki Ulmów z Markowej: Gołda Grünfeld i Lea Didner. Ta ostatnia ukrywała się wraz z małą córeczką o imieniu Reszla. Pomoc udzielana była w okresie od grudnia 1942 do marca 1944 roku. Żydzi pomagali Józefowi w garbowaniu skór oraz innych pracach.
24 III 1944 r. pod dom Ulmów przybyło pięciu żandarmów pod dowództwem Eilerta Diekena, któ-rym towarzyszyła policja granatowa, w tym Włodzimierz Leś. Najpierw zastrzelono Żydów. Następnie zabito przed domem Józefa Ulmę i jego żonę Wiktorię, a potem Dieken rozkazał zgładzić także dzieci. Rodzina Ulmów została uhonorowana tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata 13 września 1995 r. Od 2018 r., corocznie 24 marca, obchodzony jest Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką. 10 września 2023 r. w Markowej odbyła się beatyfikacja rodziny Ulmów.
W czasie II wojny światowej Żydom pomagało przetrwać wielu Polaków, w tym także tych pochodzących z terenu Ziemi Kaliskiej. Jednym z nich był ks. Adam Sztark.
Adam Sztark urodził się 17/30 lipca 1907 r. w Zbiersku. Był synem Władysława i Teresy z d. Gałeckiej. Ukończył Gimnazjum im. A. Asnyka w Kaliszu, wstąpił do zakonu jezuitów w Starej Wsi. W 1936 r. przyjął święcenia kapłańskie. W 1939 r. rozpoczął posługę w Żyrowicach k. Słonimia ( teren dzisiejszej Białorusi).
W okresie od lipca 1941 r. do grudnia 1942 r.: wystawiał Żydom antydatowane metryki chrztu, organizował zbiórki wśród parafian, wyłapywał na ulicach Słonimia zbiegłe żydowskie dzieci i dawał im schronienie, przedostał się do więzienia w Słonimiu by dodać otuchy skazanym na śmierć. Ks. Adam Sztark został wciągnięty na listę osób przeznaczonych do zgładzenia przez Komitet Białoruski kolaborujący z Niemcami. Został aresztowany 18 grudnia 1942 r. wraz z dwiema siostrami zakonnymi - Ewą Noszewską i Martą Wołowską. 19 grudnia o godz. 5.00 rano aresztantów przewieziono ok. 2 km od Słonimia, gdzie czekały już wykopane mogiły. Ks. Adam Sztark został rozstrzelany i pochowany w zbiorowym grobie. Ks. Adamowi Sztakowi pośmiertnie przyznano tytuł "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata" 15 stycznia 2001 r. Medal i dyplom odebrała najmłodsza siostra Adam Sztarka, Marianna Zaremba.
Inną osobą zaangażowaną w pomoc był lekarz Edmund Joachim Łuczak. Urodził się on 30 września 1909 r. w Słońsku k. Inowrocławia jako syn nauczyciela Stanisława i Anny z d. Szulc. Ukończył gimnazjum w Toruniu oraz medycynę na Uniwersytecie Poznańskim. W 1938 r. rozpoczał pracę w Szpitalu Miejskim w Kaliszu. Walczył w kampanii wrześniowej, udało mu się uciec z niewoli. W końcu trafił do Liskowa, gdzie podjął pracę jako lekarz ogólny w sierocińcu św. Wacława. Po zamknięciu placówki przyjmował pacjentów prywatnie. W czasie likwidacji getta w Kowalach Pańskich w grudniu 1941 r. z transportu udało się uciec 13-letniej dziewczynce Natalii Landau wraz z matką i młodszą siostrą. Pochodziły one z Uniejowa. Matka i siostra schroniły się w Warcie. Natalia w 1943 r. dotarła do rodziny Krychów w Żychowie. Podjęła pracę w ich gospodarstwie. Tam zraniła się w nogę i wdała się gangrena. Rodzina Krychów wezwała na pomoc lekarza Edmunda Joachima Łuczaka z Liskowa. Ten wiedząc, że jest Żydówką podjął się operacji Natalii i uratował jej życie. Edmund Joachim Łuczak jeździł do Żychowa na kontrole lekarskie motocyklem narażając swoje życie. Edmund Łuczak w kwietniu 1945 r. wyjechał do Szczecinka. Następnie pracował m. in. w Rabce i Kole. W 1979 r. przeniósł się do Kalisza, gdzie pracował jako ginekolog w Przychodni zakładów "Kalpo" oraz przychodni Usługowo-Wytwórczej Spółdzielni Pracy. Zmarł w Kaliszu 29 grudnia 2000 r. Został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Kaliszu. Natalia Landau przeżyła wojnę i osiedliła się w Anglii. Zmieniła nazwisko na Rachela Nelkin. W 1960 r. odnalazła Edmunda Łuczaka i podziękowała mu za uratowanie życia. Wystąpiła do Instytutu Yad Vashem o przyznanie mu tytułu "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata". Tytuł został przyznany w lipcu 1983 r.
Tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata uhonorowano także małżeństwo Józefa i Michalinę Jaworowiczów z Kalisza. Józef Jaworowicz urodził się 16 stycznia 1899 r. w Choczu, z zawodu był piekarzem. Michalina z d. Gałdecka urodziła się 16 września 1903 r. w Noskowie. Pobrali się w 1926 r. W 1932 r. przeprowadzili się do Kalisza. Mieszkali przy ul. Skarszewskiej 2, Stawiszyńskiej 19, Legionów 23, Częstochowskiej 46, Długosza 3/12 i Ciasnej 23/10. W lipcu 1942 r., gdy było likwidowane getto, Mosze Gross (student medycyny i syn znanego, lokalnego krawca) uzyskał pomoc od Józefa i Michaliny Jaworowiczów - uciekł z getta, a rodzina przez pewien czas ukrywała go. Mosze Gross jeszcze w trakcie wojny otrzymał podrobione dokumenty aryjskie i został wysłany na roboty do III Rzeszy jako Polak. Do 1957 r. mieszkał w Łodzi, gdzie ukończył studia medyczne i ożenił się. Następnie wyemigrował do Izraela. Był w stałym kontakcie z rodziną Jaworowiczów. Józefowi Jaworowiczowi i jego żonie Michalinie został przyznany tytuł "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata" 15 lipca 1981 r. dzięki staraniom Mosze Gross (Henryka Żeligowskiego).
Należy nadmienić, że wielu Polaków, którzy pomagali Żydom w czasie II wojny światowej, pozostaje anonimowych. Analizując akta więzień z lat okupacji można natrafić na ślad osadzonych - skazanych za pomoc. Materiały dotyczące "Sprawiedliwych", związanych z Ziemią Kaliską zostały wykorzystane w publikacji Biografie Sprawiedliwych, która ukazała się w 2023 r. pod red. dyrektora Departamentu Popularyzacji Działalności Archiwalnej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych dr hab. Anny Krochmal i Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych dr. Pawła Pietrzyka.
Wiktoria Ulma z dziećmi ok. 1943 r.
Sześcioro dzieci Ulmów wraz z matką, [dokument elektroniczny] - Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzieci_Ulm%C3%B3w#/media/Plik:Wiktoria_Ulma_&_children_(1).jpg (stan na 26.02.2024)
Rodzina Ulmów ok. 1944 r.
Rodzina Ulmów, [dokument elektroniczny] - Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzieci_Ulm%C3%B3w#/media/Plik:Ulma_Family.jpg (stan na 26.02.2024)
Sarkofag rodziny Ulmów w kościele św. Doroty w Markowej.
Sarkofag rodziny Ulmów w kościele św. Doroty w Markowej, [dokument elektroniczny] - Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzieci_Ulm%C3%B3w#/media/Plik:The_New_Altar_tomb_of_the_Ulma_Family.jpg (stan na 26.02.2024)
Akt urodzenia Adama Sztarka.
Archiwum Państwowe w Kaliszu, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Zbiersku, sygn. 103, akt nr 53, s. 27
Ks. Adam Sztark
, [dokument elektroniczny]. - Tryb dostępu: https://righteous.yadvashem.org/?searchType=righteous_only&language=en&itemId=4063476&ind=0 (stan na 06.06.2023)
Dyplom Honorowy Adama Sztarka.
Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie, sygn. ZIH 349/24/2548, s. 34
Pismo siostry Adama Sztarka Marianny Zaremby do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie zawierające dane biograficzne kapłana w związku z przyznaniem mu tytułu "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata".
Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie, sygn. ZIH 349/24/2548, s. 39
Akt urodzenia Edmunda Joachima Łuczaka.
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu, Urząd stanu Cywilnego Skalmierowice, sygn. 150, akt nr 75, s. 291
Zdjęcie wykonane przed Starostwem Powiatowym w Szczecinku, w parku w 1950 r. Edmund Joachim Łuczak stoi piąty od lewej w najwyższym rzędzie.
Archiwum Państwowe w Koszalinie Oddział w Szczecinku, Spuścizna po Józefie Sakrajdzie, sygn. 77
Postanowienie Prezydium Miejskiej rady Narodowej w Kaliszu z 29 grudnia 1987 r. w sprawie przyznania Edmundowi Joachimowi Łuczakowi odznaki i dyplomu "Honorowy Obywatel Miasta Kalisza".
Archiwum Państwowe w Kaliszu, Miejska Rada Narodowa w Kaliszu, sygn. 188, k. 471
Akt urodzenia Józefa Jaworowicza.
Archiwum Państwowe w Kaliszu, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Choczu, sygn. 115, akt nr 14, s. 7
Akt urodzenia Michaliny Jaworowicz z d. Gałdeckiej.
Archiwum Państwowe w Kaliszu, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej św. Józefa w Kaliszu, sygn. 79, akt nr 319, k. 81
Karta meldunkowa rodzinna na nazwisko Jaworowicz.
Archiwum Państwowe w Kaliszu, Akta miasta Kalisza, sygn. 4382, s. 856-857
Protokół - relacja Mosze Grossa (Henryka Żeligowskiego), ocalonego przez rodzinę Jaworowiczów, na temat getta kaliskiego, spisana w Łodzi w 1948 r.
Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma w Warszawie, sygn. 301/4180, s. 6
Akta osobowe Sabiny Kujawskiej osadzonej w kaliskim więzieniu w 1941 r. Akta osobowe Sabiny Kujawskiej osadzonej w kaliskim więzieniu w 1941 r. Sabina Kujawska urodziła się 12 października 1910 r. w Łodzi, jako córka Aleksandra i Walerii Malickich. W wieku 19 lat wyszła za mąż za robotnika Stanisława Kujawskiego. 19 czerwca 1940 r. została oskarżona o to, że 15 czerwca 1940 r. trudniła się nielegalnym handlem z ludnością żydowskiego pochodzenia z terenu łódzkiego getta. Miała przerzucać im paczki. Sabinę Kujawską skazano na 6 tygodni pozbawienia wolności. Wyrok odsiadywała od 23 maja 1941 r. do 4 lipca 1941 r., m. in. w kaliskim więzieniu.
Archiwum Państwowe w Kaliszu, Więzienie Karno-Śledcze w Kaliszu, sygn. 1926, s. 1-7
