Po odzyskaniu niepodległości przed II Rzeczpospolitą stanęło zadanie stworzenia na nowo modelu administracji publicznej. Na ziemiach polskich w czasach zaborów obowiązywały zasady i instytucje państw zaborczych. W związku z tym budowanie nowej administracji musiało w dużym stopniu uwzględniać rozwiązania państw zaborczych. II Rzeczpospolita przyjęła m.in. pruski wzorzec samorządu terytorialnego i rosyjski system instytucji finansowych. Jednym z najważniejszych zadań było zapewnienie wykwalifikowanej kadry urzędniczej. Dotychczasowi urzędnicy pochodzili z różnych zaborów, a tym samym posiadali odmienne kwalifikacje. Brakowało dobrze wykształconych urzędników. Ze względu na ich złą sytuację materialną doszło do obniżenia poziomu moralnego funkcjonariuszy państwowych i narastającej korupcji oraz nadużyć w załatwianiu spraw urzędowych.
Najważniejszym aktem prawnym regulującym status prawny urzędników w II Rzeczypospolitej była ustawa z 17 lutego 1922 r. o państwowej służbie cywilnej. Nawiązywała ona do niemieckiego modelu służby publicznej o charakterze publiczno-prawnym. Ustawie podlegali prawie wszyscy państwowi funkcjonariusze cywilni z wyłączeniem sędziów, prokuratorów, aplikantów sądowych, pracowników państwowych kolei żelaznych, nauczycieli wszystkich szkół państwowych, pracowników podległych Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego oraz pracowników przedsiębiorstwa "Polska Poczta, Telegraf i Telefon". Przepisy ustawy nie obejmowały również pracowników samorządowych. Początkowo częściowo ustawie podlegali także funkcjonariusze policji, służby więziennej i pracownicy monopoli państwowych, którzy jednak następnie zostali wyłączeni spod jej działania w wyniku uchwalenia ustaw szczegółowych.
Ustawa z 1922 r. wprowadzała podział funkcjonariuszy na dwie grupy: urzędników i niższych funkcjonariuszy państwowych. Urzędników dzieliła na trzy kategorie według kryterium wykształcenia: urzędnicy wymagający wykształcenia wyższego, urzędnicy wymagający wykształcenia średniego i urzędnicy wymagający szkoły powszechnej lub niepełnej szkoły średniej. Do poszczególnych kategorii urzędniczych przypisano 12 stopni służbowych. Podstawą nawiązania stosunku służbowego było mianowanie. Rozróżniano mianowanie na stałe i mianowanie do odwołania. Istniała również możliwość zatrudniania tzw. pracowników kontraktowych, którzy mogli później przejść do państwowej służby stałej. Funkcjonariuszem mogła zostać osoba posiadająca obywatelstwo polskie, nieskazitelną przeszłość, zdolność do działań prawnych, biegłą znajomość języka polskiego oraz posiadająca uzdolnienia fizycznie i psychicznie do pełnienia służby.
Ustawa określała także prawa i obowiązki pracownika państwowego oraz zawierała regulacje antykorupcyjne. Funkcjonariusz podczas służby i poza nią powinien strzec powagi swego stanowiska, zachować się zawsze zgodnie z wymaganiami karności służbowej i unikać wszystkiego, co mogłoby obniżyć poważanie i zaufanie powagi jego stanowiska. W stosunkach urzędowych z interesantami pracownik państwowy miał być bezstronny, uprzejmy i w granicach dopuszczalnych służyć radą oraz pomocą. Nie wolno mu było przyjmować darów ofiarowywanych w związku z jego stanowiskiem urzędowym. Za naruszenie obowiązków służbowych funkcjonariusz państwowy ponosił odpowiedzialność służbową, a także karną i cywilną. Urzędnik posiadał dość liczne uprawnienia i przywileje m.in. stabilne wynagrodzenie za pracę, dłuższe urlopy wypoczynkowe (w zależności od wysługi lat – od 4 do 6 tygodni), a także krótkie urlopy na załatwienie spraw osobistych, rodzinnych i majątkowych oraz dla poratowania zdrowia. Przysługiwała im także opieka lekarska dla rodziny.
Według stanu z 1923 r. było około 83 tysięcy funkcjonariuszy państwowych, w tym 43 544 urzędników i 39 386 funkcjonariuszy niższych. W urzędach wojewódzkich i starostwach zatrudnionych było 6297 urzędników, z tego 2868 osób miało doświadczenie urzędnicze, ponieważ pracowało wcześniej w urzędach państw zaborczych. Stanowiło to 46% ogółu urzędników urzędów wojewódzkich i starostw. Spośród nich 592 osoby pracowały wcześniej w administracji komunalnej. W okresie dwudziestolecia międzywojennego udało się zapewnić administracji publicznej silną liczebnie kadrę urzędniczą, której kwalifikacje zawodowe przez cały okres wzrastały m.in. poprzez stałe dokształcanie urzędników.
W okresie powojennym ustawa o państwowej służbie cywilnej z 1922 r. nadal obowiązywała, chociaż zaczęto ją gruntownie zmieniać. Ostatecznie ustawa ta przestała obowiązywać z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks pracy. Od 1990 r. prowadzone były prace nad nową ustawą o służbie cywilnej. Pierwsze uregulowania weszły w życie 1 stycznia 1997 r. Zostały one jednak uchylone 1 lipca 1999 r. na podstawie Ustawy o służbie cywilnej uchwalonej przez Sejm RP 18 grudnia 1998 r.
Literatura:
- Izdebski H., Kulesza M., Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1999
- Jaśkiewicz W., Studia nad sytuacją prawną pracowników państwowych. t. I, Poznań 1961, s. 90-91
- Krzymkowski M., Kwalifikacje zawodowe urzędników w II Rzeczypospolitej, "Czasopismo Prawno-Historyczne", t. LXVII, zeszyt 2, Poznań 2015
- Sokalska E., Służba cywilna – geneza, uregulowania prawne, prognozy, Acta Universitatis Wratislaviensis, "Przegląd Prawa i Administracji", t. LXXVIII, Wrocław 2008
Ustawa z dnia 17 lutego 1922 r. o państwowej służbie cywilnej
Okólnik w przedmiocie przyjmowania pracowników do urzędów państwowych i komunalnych z 28 lutego 1922 r. Akta miasta Krotoszyna, sygn. 454, k. 111
Pismo Wojewody Poznańskiego z 28 kwietnia 1922 r. w sprawie przysługującego urzędnikom i funkcjonariuszom państwowym urlopu wypoczynkowego. Komisarz Obwodowy Krotoszyn-Południe, sygn. 4, k. 38
Okólnik Wojewody Poznańskiego nr 405 z 23 października 1922 r. w sprawie zaliczki na pracę dla kontraktowych pracowników państwowych. Komisarz Obwodowy Krotoszyn-Południe, sygn. 4, k. 41
Wzór umowy pracownika kontraktowego zawartej z Urzędem Wojewódzkim w Poznaniu z 1922 r. Komisarz Obwodowy Krotoszyn-Południe, sygn. 4, k. 42
Okólnik nr 148 Wojewody Poznańskiego z 14 lutego 1932 r. w sprawie uposażenia funkcjonariuszy państwowych. Komisarz Obwodowy Krotoszyn-Południe, sygn. 4, k. 29
Okólnik nr 153 Wojewody Poznańskiego z 19 lutego 1932 r. w sprawie zapomóg na wpisy szkolne za dzieci funkcjonariuszy państwowych, Akta miasta Krotoszyna, sygn. 459, k. 53
Okólnik nr 35 Wojewody Poznańskiego z 22 maja 1923 r. w sprawie umów z pracownikami kontraktowymi. Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 23, k. 65
Ogólnik nr 68 Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 3 lipca 1923 r. w sprawie rewizji stosunku służbowego funkcjonariuszy państwowych ze względu na obywatelstwo. Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 23, k. 82
Okólnik nr 389 Wojewody Wielkopolskiego z 5 lipca 1923 r. w sprawie interpretacji art. 116 ustawy o państwowej służbie cywilnej dotyczącego prawa rozwiązywania stosunku służbowego z mianowanym na stałe urzędnikiem i prawa nieusuwalności urzędników, którzy to prawo nabyli przed wejściem w życie ustawy z 17 lutego 1922 r. Akta miasta Krotoszyna , sygn. 459, k. 67
Okólnik nr 118 Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 7 października 1923 r. w sprawie przestrzegania przepisów dotyczących osób ubiegających się o przyjęcie do służby państwowej. Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 23, k. 128
Pismo okólne Wojewody Poznańskiego z 28 marca 1931 r. w przedmiocie pomocy lekarskiej, wydawania kart porady tylko uprawnionym do korzystania z państwowej pomocy lekarskiej. Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 6a, k. 122-123v
Okólnik nr 5 Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 12 stycznia 1932 r. w sprawie nadawania wakujących stanowisk cywilnych państwowych i samorządowych wysłużonym podoficerom zawodowym. Akta miasta Krotoszyna, sygn. 454, k. 178
Okólnik nr 10 Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 19 stycznia 1932 r. w sprawie terminów przy wnoszeniu odwołań przez funkcjonariuszy państwowych w sprawach wynikających ze stosunku służbowego. Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim, sygn. 25, k. 47-47v
Pismo Naczelnika Wydziału Zdrowia Publicznego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu z 6 kwietnia 1932 r. w sprawie zakazu dostarczania funkcjonariuszom państwowym lekarstw na koszt Skarbu Państwa. Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 26, k. 32
Odezwa Ogólnego Zrzeszenia Związków i Stowarzyszeń Funkcjonariuszów Państwowych i Samorządowych Rzeczypospolitej Polskiej do funkcjonariuszy państwowych i samorządowych, 1933 r. Akta miasta Krotoszyna, sygn. 458, k. 303
Pismo Starosty Powiatowego Kaliskiego z 30 października 1924 r. w sprawie przejścia na emeryturę urzędnika starostwa Mariana Podkulińskiego i powierzenie jego obowiązków pracownikom Józefowi Rękodziejowskiemu i Wacławowi Kolańskiemu. Starostwo Powiatowe w Kaliszu, sygn. 18, k. 7-7v
Podział czynności w kancelarii Starostwa Powiatowego Kaliskiego z 19 grudnia 1925 r. Starostwo Powiatowe w Kaliszu, sygn. 18, k. 20-21v
Zarządzenie nr 13 Starosty Powiatowego Kaliskiego z 12 grudnia 1927 r. w sprawie wprowadzenia Instrukcji dla urzędników pełniących dyżury w urzędzie. Starostwo Powiatowe w Kaliszu, sygn. 18, k. 38-38v
Zarządzenie nr 3 Starosty Powiatowego Kaliskiego z 25 stycznia 1928 r. w sprawie używania tytułów służbowych przez urzędników w sytuacjach służbowych. Starostwo Powiatowe w Kaliszu, sygn. 18, k. 42
Zarządzenie nr 9 Starosty Powiatowego Kaliskiego z 25 kwietnia 1934 r. w sprawie udzielenia funkcjonariuszom starostwa przysługujących im w 1934 r. urlopów wypoczynkowych. Starostwo Powiatowe w Kaliszu, sygn. 18, k. 94-94v
Pracownicy Starostwa Powiatowego i Wydziału Powiatowego w Kaliszu, 1926-1939. Zbiór fotografii i pocztówek, sygn. 283
Wykaz ewidencyjny referenta Starostwa Powiatowego Koźmińskiego Jana Niemojowskiego z Koźmina z 1923 r. Starostwo Powiatowe w Koźminie, sygn. 23, k. 62
Opinia Starosty Powiatowego Koźmińskiego z 23 czerwca 1923 r. w sprawie mianowania na stanowisko wyższego urzędnika Jana Niemojowskiego z Koźmina. Starostwo Powiatowe w Koźminie, sygn. 23, k. 64
Pismo z 30 czerwca 1923 r. w sprawie przyjęcia rezygnacji Starosty Koźmińskiego dr. Zygmunta Czarneckiego ze służby państwowej i mianowania Tymczasowym Kierownikiem Starostwa Koźmińskiego Jana Niemojowskiego. Starostwo Powiatowe w Koźminie, sygn. 23, k. 65
Wniosek Starosty Powiatowego Koźmińskiego z 8 marca 1929 r. w sprawie przyznania medalu dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości dla urzędników starostwa. Starostwo Powiatowe w Koźminie, sygn. 15, k. 53
Rozliczenie delegacji służbowej Starosty Powiatowego Koźmińskiego Kazimierza Podobińskiego z wyjazdu na jednodniowy zjazd starostów w Poznaniu z 26 marca 1929 r. Starostwo Powiatowe w Koźminie, sygn. 18, k. 6
Pismo Starosty Krotoszyńskiego z 12 września 1923 r. w sprawie nowo zawartych umów z pracownikami kontraktowymi w Komisariatach Obwodowych w Zdunach, Koźminie, Krotoszynie-Południe i Krotoszynie –Północ. Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 23, k. 78
Lista urlopowa urzędników Starostwa Powiatowego w Krotoszynie z 1923 r. Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 23, k. 135
Mianowani urzędnicy Starostwa Powiatowego w Krotoszynie z 1923 r. Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 23, k. 39
Wykaz pracowników Starostwa Powiatowego w Krotoszynie z 1923 r. Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 23, k. 58
Wniosek o nadanie "Krzyża Zasługi" Władysławowi Lipińskiemu urzędnikowi państwowemu asesorowi w Starostwie Powiatowym w Odolanowie z 1931 r. Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim, sygn. 17, k. 7-8
Wniosek o nadanie "Krzyża Zasługi" Janowi Krzywiźniakowi niższemu funkcjonariuszowi państwowemu strażnikowi granicznemu z 1931 r. Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim, sygn. 17, k. 58-59
Pismo Starosty Powiatowego Ostrowskiego z 23 maja 1939 r. w sprawie zastępstw w urzędowaniu w celu podniesienia sprawności urzędowania i niezbędnego zabezpieczenia. Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim, sygn. 25, k. 66-69
Wykaz obliczenia uposażenia Michała Sicińskiego urzędnika Starostwa Powiatowego w Ostrzeszowie z 29 kwietnia 1924 r. Starostwo Powiatowe w Ostrzeszowie, sygn. 7, k. 93
Wykaz urzędowych rozmów telefonicznych przeprowadzonych w miesiącu lutym 1931 r. przez pracowników Starostwa Powiatowego w Pleszewie. Starostwo Powiatowe w Pleszewie, sygn. 5, nlb
Opis jednego dnia w pracy w Starostwie Powiatowym w Kępnie – 19 maja 1931 r. opisany przez starostę. Starostwo Powiatowe w Kępnie, sygn. 11, k. 76-77v
Cechy (przymioty) jakie powinien posiadać urzędnik administracji spraw wewnętrznych wg Starosty Powiatowego Kępińskiego. 1931 r. Starostwo Powiatowe w Kępnie, sygn. 11, k. 78-80v
Wykaz starszych przodowników Policji Państwowej Powiatu Kaliskiego zwolnionych od egzaminów praktycznych w państwowej służbie cywilnej z 1924 r. Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Kaliszu, sygn. 5, s. 44-45
Wykaz przodowników Komendy Powiatowej Policji Państwowej Powiatu Kaliskiego, którzy nabyli warunki do ustalenia w służbie państwowej na podstawie art. 116 Ustawy o państwowej służbie cywilnej przez odbycie próbnej służby (przygotowawczej) i ukończenie szkoły policyjnej względnie zdanie egzaminów w charakterze eksternistów z 1924 r. Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Kaliszu, sygn. 5, s. 46-47
Wykaz personelu więzienia w Kaliszu na dzień 1 lipca 1925 r. Więzienie Karno-Śledcze w Kaliszu, sygn. 6, s. 2
Lista płatnicza na wypłatę poborów dla urzędników i niższych funkcjonariuszy więziennych oraz pracowników kontraktowych za miesiąc lipiec 1926 r. Więzienie Karno-Śledcze w Kaliszu, sygn. 14, k. 3-4
Zaświadczenie o ustaniu zatrudnienia referenta Stanisława Zygmunta Michnickiego z Kalisza w Kancelarii Notariusza Mikołaja Żułkwy w Kaliszu z 9 października 1939 r. Zbiór dokumentów rodzinnych, sygn. 107, s. 6
Pracownicy biurowi kaliskiego sądu. 1928 r. Zbiór materiałów rodzinnych, sygn. 16
