Uchwałą Rady Miasta Kalisza rok 2024 został ogłoszony Rokiem Marii Dąbrowskiej w Kaliszu. Przypada 135. rocznica urodzin tej wybitnej pisarki, urodzonej w podkaliskim Russowie. Maria Dąbrowska w swojej twórczości wielokrotnie nawiązywała do okresu dzieciństwa spędzonego w Russowie i lat szkolnych spędzonych w Kaliszu. Tak pisała:
Jestem dzieckiem ziemi kaliskiej. Z jej okolic i samego Kalisza czerpałam natchnienie do moich książek "Uśmiech dzieciństwa", "Ludzie stamtąd" oraz "Noce i dnie". Ta ziemia kształtowała moje poczucie artystyczne, styl i język całej mojej twórczości. I choć dawno opuściłam kaliskie strony rodzinne, zawsze kocham je z rzewną pamięcią i wdzięcznością.
W jej powieści "Noce i Dnie" pod nazwami Serbinów i Kaliniec kryją się Russów i Kalisz. W 1960 r. Maria Dąbrowska otrzymała tytuł Honorowego Obywatela Kalisza w ramach obchodów XVIII wieków Kalisza, a w 1971 r. w Russowie otwarto Izbę Pamięci Marii Dąbrowskiej. W 1979 r. obiekt stał się oddziałem Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu. Kalisz także stara się podtrzymać pamięć o Marii Dąbrowskiej. W mieście mamy osiedle Kaliniec oraz ulicę Marii Dąbrowskiej, Serbinowską, Barbary i Bogumiła. Imię Marii Dąbrowskiej nosi Szkoła Podstawowa przy ul. Polnej, a medalion z wizerunkiem pisarki zdobi fasadę jednej z kamienic na Głównym Rynku.
Okazuje się jednak, że z Kaliszem łączą Marię Dąbrowską także inne więzi - archiwalne. W Archiwum Państwowym w Kaliszu znajduje się wiele dokumentów nawiązujących do historii rodziny Szumskich oraz działalności Marii Dąbrowskiej jako pisarki. To tutaj znajdują się m. in. akty urodzenia Marii i jej rodzeństwa, zapisy rodziny Szumskich w księdze ludności Russowa, akty notarialne i inne wpisy w aktach hipotecznych poświadczające aktywność Józefa Szumskiego na polu gospodarczym, a także liczne zdjęcia Marii Dąbrowskiej m. in. z wizyt w Kaliszu.
To lokalne dziedzictwo archiwalne, wzbogacone źródłami pochodzącymi także z innych archiwów pozwoliło stworzyć niezwykłą wystawę wirtualną. Składają się na nią łącznie 53 obiekty, pochodzące z takich instytucji jak: Archiwum Państwowe w Kaliszu, Archiwum Państwowe w Warszawie, Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Mławie, Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Koninie, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Archiwum Archidiecezjalne w Warszawie, Biblioteka Narodowa, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu. Całość okraszono fotografiami zamieszczonymi w ramach domeny publicznej w Internecie.
Najstarszy dokument pochodzi z 1818 r. i stanowi akt ślubu Andrzeja Szumskiego z Katarzyną Cyleńską (pradziadków Marii Dąbrowskiej), najmłodszy zaś został wytworzony w 2017 r. i jest to plakat promujący przedstawienie w Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu pt. Dąbrowska Maria. Noce i dnie. Tom VI: Nie wiem, o czym jest jutro. Ekspozycja stanowi zatem opowieść zamkniętą w niemalże 200-letniej historii.
Akt ślubu Józefa Andrzeja Szumskiego z Katarzyną Cyleńską (rodziców Teofila Szumskiego, pradziadków Marii Dąbrowskiej) . Ślub odbył się w parafii Żmijewo 18 stycznia 1818 r. Z aktu wynika ze obydwoje małżonkowie byli szlachetnie urodzeni, a w dniu ślubu Józef miał 29 lat, a jego żona Katarzyna 23 lata.
Archiwum Państwowe w Warszawie (dalej cyt. APW) Oddział w Mławie, Akta Stanu Cywilnego gminy Żmijewo, sygn. 8, k. 9, akt nr 19
Akt ślubu Teofila Szumskiego (dziadka Marii Dąbrowskiej) z Marianną Florentyną Sułkowską. Ślub odbył się 28 czerwca 1843 r. w Dłutowie. Teofil był pisarzem prowentowym dworu dłutowskiego, gdzie pracowała również jego żona i tam prawdopodobnie się poznali. Mieli dwóch synów Józefa Konstantego oraz Franciszka.
APW Oddział w Mławie, Akta Stanu Cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Dłutowie, sygn. 18, k. 3, akt nr 10.
Akt urodzenia Józefa Konstantego Szumskiego (ojca Marii Dąbrowskiej), który urodził się 11 marca 1844 r. w Wawrowie w pow. działdowskim. Był synem ekonoma Teofila Szumskiego i Florentyny z d. Sułkowskiej. Po ukończeniu szkoły został pisarzem gminnym w Słupsku, brał udział w powstaniu styczniowym. Po zakończeniu służby wojskowej objął funkcję zarządcy majątku Kisielińskich w Kuczborku.
APW Oddział w Mławie, Akta Stanu Cywilnego parafii rzymsko-katolickiej w Dłutowie, sygn. 19, k. 2v, akt nr 16
Akt urodzenia Franciszka Szumskiego - stryja Marii, który urodził się 4 października 1845 r. w Zielonej koło Kuczborka.
APW Oddział w Mławie, Akta Stanu Cywilnego parafii rzymsko-katolickiej w Dłutowie, sygn. 20, k. 9, akt nr 67
Akt małżeństwa rodziców Marii Dąbrowskiej - Józefa Konstantego Szumskiego i Martyny Ludomiry Gałczyńskiej. Ślub odbył się 26 lutego 1884 r. w Parafii Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Warszawie o godz. 9.00. Józef Szumski liczył sobie wtedy 40 lat, a jego żona 28 lat. Ludomira Gałczyńska była córką Feliksa Gałczyńskiego, dzierżawcy majątku Gawrony i Gawronki pod Łęczycą, i Józefy z d. Majewskiej. Uczęszczała na pensję Panien Dominikanek w Piotrkowie, a po przeprowadzce do Kalisza w 1861 r. do rządowego gimnazjum żeńskiego. W 1881 r. przeprowadziła się do Warszawy, gdzie była nauczycielką na pensji Matuszewskiej. Swojego przyszłego męża Józefa Szumskiego poznała podczas wakacji u krewnych Rzymowskich w Kuczborku. W dniu ślubu Szumskich zmarł ojciec pana młodego Teofil Szumski i nowożeńcy musieli wyjechać do Zielonej na pogrzeb.
APW, Akta Stanu Cywilnego parafii rzymskokatolickiej Narodzenia NMP w Warszawie (Leszno), sygn. 22, k. 54v, akt nr 108
Akt urodzenia Marii Kazimiery Szumskiej urodzonej 6 października 1889 r. w Russowie. Ochrzczona został dopiero 19 kwietnia 1890 r. w kościele w Tykadłowie. Spowodowane to było tym, że ojciec chrzestny Kazimierz Waliszewski mieszkał w Paryżu i czekano na jego przyjazd. Chrzestnymi dziecka zostali wspomniany już Kazimierz Waliszewski i Marianna Gałczyńska bratowa Ludomiry. Chrzest odbył się w obecności Władysława Leszczyńskiego - urzędnika powiatu kaliskiego i Bronisława Gałczyńskiego profesora kaliskiego gimnazjum.
Archiwum Państwowe w Kaliszu (dalej cyt. APK), Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tykadłowie, sygn. 66, s. 5, akt nr 14
Akt zgonu Jana Szumskiego (brata Marii Dąbrowskiej) zmarłego 21 stycznia 1891 r. w Russowie w wieku 3 lat i 7 miesięcy na dyfteryt (błonica gardła). Jan Szumski urodził się w 1887 r. w Rumoce i stał się bohaterem debiutanckiego opowiadania Marii Dąbrowskiej.
APK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tykadłowie, sygn. 67, akt nr 1
Akt urodzenia Heleny Zofii Szumskiej (młodszej siostry Marii Dąbrowskiej) urodzonej 22 maja 1891 r. w Russowie.
APK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tykadłowie, sygn. 67, s. 3, akt nr 9
Akt urodzenia Jadwigi Marianny Szumskiej (siostry Marii Dąbrowskiej) urodzonej 1 maja 1894 r.
APK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tykadłowie, sygn. 70, s. 5, akt nr 18.
Akt urodzenia Stanisława Józef Szumskiego - brata Marii Dąbrowskiej , który urodził się 23 marca 1895 r. w Russowie.
APK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tykadłowie, sygn. 71, s. 4, akt nr 15.
Akt urodzenia Bogumiła Ludomira Szumskiego - brata Marii Dabrowskiej, a zarazem najmłodszego z dzieci Martyny Ludomiry i Józefa Szumskich. Bogumił urodził się 9 listopada 1896 r. w Russowie.
APK, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Tykadłowie, sygn. 72, k.1, akt nr 40.
Zapis w księdze ludności miejscowości Russów dotyczący zamieszkania rodziny Szumskich: Józefa, Martyny Ludomiry, Marianny Kazimiery, Heleny Zofii, Stanisława Józefa i Bogumiła Ludomira w latach 1889-1907 r.
APK, Księgi ludności stałej, rejestry mieszkańców i księgi kontroli ruchu ludności powiatu kaliskiego, sygn. 645, k. 6v-8
W 1903 r. Józef Szumski, mieszkając nadal w Russowie, nabył ziemię z majątku Poklęków od Gustawa Kurnatowskiego za 8020 rubli. W zasobie APK zachował się zapis z księgi hipotecznej majątku Poklęków dokumentujący tę transakcję.
APK, Księgi i akta hipoteczne sądów w Kaliszu, sygn. 2842
Akt notarialny dotyczący zakupu ziemi przez Józefa Szumskiego z majątku Poklęków.
APK, Księgi i akta hipoteczne sądów w Kaliszu, sygn. 2842
Po kilkunastu latach gospodarowania w Russowie Józef Szumski zakupił w 1907 r. 7 mórg i 160 prętów ziemi wraz z domem w Poklękowie od Wojciecha Błażejewskiego. Teren ten sąsiadował z wcześniej zakupionym gruntem. Rodzina Szumskich przeniosła się z Russowa do Poklękowa. W APK zachował się zapis z księgi hipotecznej majątku Poklęków dotyczący zakupu ziemi.
APK, Księgi i akta hipoteczne sądów w Kaliszu, sygn. 2835
30 lipca 1909 r. Józef Szumski odkupił od Michała Sarzyńskiego folwark Russów za sumę 8150 rubli.
APK, Księgi i akta hipoteczne sądów w Kaliszu, sygn. 1871
Maria Szumska w latach 1907-1914 studiowała w Szwajcarii i Belgii nauki przyrodnicze, ekonomię i socjologię. w lipcu 1911 r. wzięła ślub w gminie Knocke z Marianem Dąbrowskim - rewolucjonistą z 1905 r., emisariuszem. Poznała go wcześniej - w 1905 r. w Kaliszu w domu wujostwa Gałczyńskich. Marian Dąbrowski urodził się 8 września 1882 r. w Warszawie, jako syn Leona Leopolda i Antoniny Gabrieli z d. Zejm. W Archiwum Archidiecezjalnym w Warszawie zachował się jego akt urodzenia.
Archiwum Archidiecezjalne w Warszawie, Księgi metrykalne parafii rzymskokatolickiej Wszystkich Świętych w Warszawie
5 grudnia 1911 r. Józef Szumski sprzedał folwark Russów i dworek w Poklękowie. Zakupił za to folwark Wojsławice pod Błaszkami.
APK, Księgi i akta hipoteczne sądów w Kaliszu, sygn. 2842
Akt zgonu Józefa Szumskiego, który zmarł w Wojsławicach 16 lutego 1912 r. i został pochowany na cmentarzu w Chlewie. Wdowa po nim Ludomira przeprowadziła się do Kalisza do brata Bronisława.
Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Koninie, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej Chlewo (pow. turecki), sygn. 163, akt nr 10
Fotografia Marii Dąbrowskiej z 1925 r.
Narodowe Archiwum Cyfrowe (dalej cyt. NAC), Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/11/1465
Fotografia Marii Dąbrowskiej z 1927 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 2766
Zdjęcie Marii Dąbrowskiej z 1930 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 3846
Maria Dąbrowska w 1933 r.
APW, Zbiór Korotyńskich, sygn. 72/201/0/25/417
Maria Dąbrowska z Emilem Fulde i Lidią Kohlową z d. Fibiger w majątku Żydów w 1933 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 897
Maria Dąbrowska w swoim mieszkaniu w Warszawie w 1934 r. siedząca przy biurku, które ocalało ze zniszczeń wojennych. To przy tym biurku pisarka w ciągu 7 lat pisała ".Noce i dnie".
NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/11/146
Uroczystość wręczenia nagrody Marii Dąbrowskiej w Prezydium Rady Ministrów na fotografii widoczni: Maria Dąbrowska, premier Janusz Jędrzejewicz, wiceminister Bronisław Żongołłowicz (w środku), Juliusz Kaden-Bandrowski (z lewej), Władysław Zawistowski (z tyłu, z prawej).
NAC, Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 11.2042
Fotografia Marii Dąbrowskiej na spacerze ze Stanisławem Stempowskim w 1937 r. Krótko po nagłej śmierci męża w 1925 r. Dąbrowska poznała znacznie starszego od siebie Stanisława Stempowskiego urodzonego w 1870 r., który stał się jej towarzyszem życia. Związek ten trwał aż do jego śmierci w 1952 r. Nie został on jednak nigdy zalegalizowany ponieważ Stempowski był żonaty i przeciwny rozwodowi ze swoją żoną.
Biblioteka Narodowa, sygn. F.7205
Karta pocztowa z 1941 r. wysłana do Marii Dąbrowskiej przez jej siostrę Helenę, w której prosi o zakup nasion po 2 porcje bratków i niezapominajek i przesłanie ich w małej paczce pocztą.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1405
Podczas okupacji niemieckiej Maria Dąbrowska wyszła z miasta wraz z ludnością cywilną i trafiła do obozu w Pruszkowie pozostawiając w drzwiach swojego mieszkania w Warszawie przy ul. Polnej 40 m. 30 kartkę z prośbą o uszanowanie jej dorobku literackiego, co niestety nie zostało spełnione. Mieszkanie zostało splądrowane.
Maria Dąbrowska, [dokument elektroniczny] - Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Maria_D%C4%85browska#/media/Plik:Muzeum_Marii_D%C4%85browskiej_w_Warszawie_04.JPG (stan na 17.09.2024)
Maria Dąbrowska podczas uroczystości wręczenia nagrody literackiej "Odrodzenia" pisarzowi Jarosławowi Iwaszkiewiczowi 22 lipca 1947 r. w Warszawie.
NAC, Socjalistyczna Agencja Prasowa, sygn. 3.0.44.889
Fotografia przedstawiająca Marię Dąbrowską pod koniec jej życia, które spędziła w Komorowie pod Warszawą. Fotografia z lat 1950-1960 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 3847
Zaproszenie na uroczystość nadania Marii Dąbrowskiej Doktoratu Honorowego Uniwersytetu Warszawskiego dnia 16 marca 1957 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 900
Maria Dąbrowska z wizytą w Kaliszu w 1958 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 2767
Artykuł "Słowa i myśli serdeczne" z czasopisma "Nasza Ojczyzna" nr 9 z sierpnia 1958 r.
APK, Zbiór czasopism, sygn. 263
Fotografia z 1959 r. prezentująca dom w Russowie, w którym urodziła się Maria Dąbrowska.
APK, Spuścizna Władysława Kościelniaka z Kalisza, sygn. 1457
Artykuł z czasopisma "Sztandar Młodych" z 17-18 października 1959 r. zatytułowany Sto lat dla Marii Dąbrowskiej, w którym to krótko opisano jubileusz 70. rocznicy urodzin pisarki. Uroczystość poświęcona jej twórczości zorganizowana została przez Związek Literatów Polskich, podczas której autorka otrzymała wiele wiązanek kwiatów m.in. od przedstawicieli jej rodzinnego miasta Kalisza.
APK, Zbiór czasopism, sygn. 170
List Marii Dąbrowskiej z dnia 31 maja 1960 r. dotyczący jej przyjazdu do Kalisza w lipcu 1960 r. z okazji organizacji zjazdu wychowanków kaliskich szkół średnich.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1013
Uroczysta Sesja Miejskiej i Powiatowej Rady Narodowej w Kaliszu podczas jubileuszu XVIII wieków Kalisza w 1960 r., na której nadano Marii Dąbrowskiej Honorowe Obywatelstwo Miasta Kalisza za wybitne zasługi w dziedzinie twórczości związanej z życiem miasta i ziemi kaliskiej.
Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu
Fragment artykułu z "Kuriera Polskiego" z 10 lutego 1959 r. pt. Maria Dąbrowska i Tadeusz Kulisiewicz honorowymi obywatelami 1800-letniego Kalisza
APK, Zbiór czasopism, sygn. 131
Maria Dąbrowska wśród kaliskich dzieci w lutym 1960 r.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 2765
Zdjęcie grobu Marii Dąbrowskiej w 1966 r., zrobione w pierwszą rocznicę śmierci 19 maja.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 277
Pismo Tadeusza Martyna z 10 lutego 1966 r. w sprawie przejęcia pamiątek po Marii Dąbrowskiej, które Anna Kowalska chciała przekazać do Muzeum Narodowego w Warszawie.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 895
Pismo Tadeusza Martyna z 12 sierpnia 1967 r. w sprawie utworzenia w Kaliszu Muzeum Marii Dąbrowskiej, przebiegu prac związanych z budową i dostosowaniem budynku na potrzeby muzeum.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 895
Wykaz przekazanych 1 lipca 1969 r. przez Marię Kowalską przewodniczącemu Komitetu Budowy Muzeum Marii Dąbrowskiej w Kaliszu Tadeuszowi Martynowi przedmiotów należących do Marii Dąbrowskiej, które znajdowały się w jej mieszkaniu w Warszawie przy al. Niepodległości 163 m. 8 i stanowiły jej własność. Wśród przekazanych przedmiotów znalazły się m.in. filiżanki, szafa z lustrem, stolik nocny, fotel, obrazy oraz zdjęcia.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 895
Zaproszenie z dnia 23 września 1975 r. na premierę filmu Noce i dnie według powieści Marii Dąbrowskiej z okazji inauguracji roku kulturalnego 1975/1976
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 2861
Uroczyste odsłonięcie tablicy pamiątkowej z wizerunkiem Marii Dąbrowskiej na budynku Szkoły Podstawowej nr 5 w Kaliszu 28 października 1989 r.
APK, Dziennikarska Spółdzielnia Pracy "Ziemia Kaliska" w Kaliszu, sygn. 938
Kartka pocztowa z 1989 r. wydana z okazji 100. rocznicy urodzin Marii Dąbrowskiej.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 2260
Tablica poświęcona Marii Dąbrowskiej na szkole podstawowej w Grodźcu. Fotografia z lat 1990-1999 r.
APK, Spuścizna Władysława Kościelniaka z Kalisza, sygn. 197
Wycinki prasowe z czasopisma "Polityka" z 5 marca 1994 r. poświęcone życiu i twórczości Marii Dąbrowskiej oraz muzeum w Russowie.
APK, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 2771
Zaproszenie na otwarcie wystawy czasowej pt. 109 lat muzeum Marii Dąbrowskiej w Russowie z 28 maja 2001 r. organizowanej przez Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej - Oddział Literacki - Dworek Marii Dąbrowskiej w Russowie.
APK, Zbiór druków ulotnych sygn. 2336
Grób Marii Dąbrowskiej w alei zasłużonych na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Poetka zmarła wieczorem 19 maja 1965 r. w lecznicy przy ul. Emilii Plater 18 w Warszawie. Trumnę ze zwłokami wystawiono w Sali Kolumnowej pałacu Prymasowskiego, przedwojennej siedzibie Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych. W testamencie poprosiła o katolicki pogrzeb oraz pochowanie razem z matką i poległą w Powstaniu Warszawskim siostrą. Jej druga prośba nie została spełniona. 22 maja 1965 r. po Mszy Żałobnej w Katedrze św. Jana Chrzciciela została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w alei zasłużonych.
Maria Dąbrowska, [dokument elektroniczny] - tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Maria_D%C4%85browska#/media/Plik:Maria_Dabrowska_grob.JPG (stan na 17.09.2024)
Zaproszenie z 2009 r. na festyn kostiumowy Niedziele u Niechciców, w 120. rocznicę urodzin Marii Dąbrowskiej w Russowie. Organizatorami festynu był Dworek Marii Dąbrowskiej w Russowie Oddział Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Russowie oraz Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemi Kaliskiej.
APK, Zbiór druków ulotnych sygn. 2367
Plakat z 2017 r. zapraszający na premierę przedstawienia w Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu pt. Dąbrowska Maria. Noce i dnie. Tom VI: Nie wiem, o czym jest jutro w reżyserii Seby Majewskiego.
APK, Teatralia kaliskie, sygn. 616
