Inspiracją do powstania niniejszej wystawy jest 83. rocznica wybuchu II wojny światowej. Gdy 1 września 1939 r. wojska niemieckie przekroczyły granice II Rzeczypospolitej, w gruzy zaczął walić się porządek europejski ustanowiony po I wojnie światowej w Wersalu. Sankcje nałożone na państwo niemieckie w 1919 r. okazały się jedynie martwym zapisem na papierze. Na odradzające się zakusy panowania nad światem naszego zachodniego sąsiada nikt nie reagował. Wszystko było tolerowane w imię pokoju za wszelką cenę. Taka polityka europejskich mocarstw musiała doprowadzić do kolejnego konfliktu zbrojnego, który w pewnym sensie był kontynuacją Wielkiej Wojny. Przy opracowywaniu wystawy korzystano m.in.: ze Spuścizny Tadeusza Martyna z Kalisza, akt Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi Delegatura Wojewódzka w Kaliszu i innych dokumentów stanowiących zasób Archiwum Państwowego w Kaliszu. Ciekawym materiałem ikonograficznym okazał się album niemieckiego żołnierza, który swój szlak bojowy przebył od okolicy Kalisza i Prosny do samej Warszawy. Podstawą wiedzy historycznej o wrześniu 1939 r. jest oczywiście literatura tematu. Na uwagę zasługuje monografia Armii "Poznań" autorstwa Waldemara Rezmera. Wspomnieć należy również sztandarową książkę traktującą o wojnie obronnej 1939 r. na ziemi kaliskiej pt.: "Udział społeczeństwa Ziemi Kaliskiej w Wojnie Obronnej 1939 roku" pod redakcją Bogusława Polaka. Pomocne okazały się także artykuły z "Ziemi Kaliskiej" związane z kolejnymi rocznicami wybuchu II wojny światowej. Celem wystawy jest przypomnienie tych tragicznych wydarzeń, które doprowadziły do zmiany układu sił w Europie na kolejne 50 lat.
Autor wystawy: Tomasz Dalinkiewicz
A więc wojna
"– Halo, halo, tu Warszawa i wszystkie rozgłośnie Polskiego Radia. Dziś rano o godzinie 5 minut 40 oddziały niemieckie przekroczyły granicę polską łamiąc pakt o nieagresji. Bombardowano szereg miast" – tymi słowami 83 lata temu Polskie Radio rozpoczęło odczytywanie komunikatu o agresji Niemiec na Polskę. Rozpoczęła się II wojna światowa, podczas której zginęło według szacunków od 50 do 78 mln osób na całym świecie. Jej pierwszym etapem, była wojna obronna Polski trwająca 36 dni.
Wojna nerwów
28 października 1938 r. minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop spotkał się z polskim ambasadorem w Niemczech Józefem Lipskim, by zaproponować rozwiązanie wszystkich punktów spornych pomiędzy obu krajami. Niemcy oczekiwały od Polski zwrotu Gdańska oraz wyrażenia zgody na wybudowanie przez Pomorze eksterytorialnej autostrady, łączącej III Rzeszę z Prusami Wschodnimi. Od tego czasu, aż do 31 sierpnia 1939 r. włącznie, rząd Adolfa Hitlera stawał się wobec II Rzeczypospolitej coraz bardziej roszczeniowy i agresywny. W międzyczasie przestała istnieć Czechosłowacja, bez oddania ani jednego strzału w obronie swej niepodległości, a Austria została wchłonięta przez III Rzeszę. Rankiem 23 marca 1939 r. litewski port Kłajpeda został zajęty przez nazistów. Nocą 22/23 marca niemiecka flota kierująca się w stronę Kłajpedy, przepłynęła bardzo blisko polskich wód terytorialnych. Od tego czasu załoga Westerplatte była do
1 września w ciągłej gotowości bojowej, licząc się z tym, że hitlerowskie okręty wracając z powrotem, będą chciały zająć również polską składnicę amunicji. Zajęcie Kłajpedy Polska odebrała jako bezpośrednie zagrożenie własnej państwowości. W ten sam dzień – 23 marca, powołano do życia siedem armii polowych, których zadaniem miała być obrona granic z III Rzeszą w razie gdyby ta zdecydowała się na atak. Tym samym Wojsko Polskie rozpoczęło tajną i częściową mobilizację. Polski rząd zdając sobie sprawę z faktu, iż w samotnym starciu z potężnym sąsiadem nasz kraj nie ma szans, szybko zaczął szukać sojuszników, ponieważ tylko w wojnie koalicyjnej widział szansę na przetrwanie. Udało się uzyskać deklarację pomocy Francji i Anglii w razie hitlerowskiej agresji. Rozpoczęły się przygotowania do obrony. Tymczasem Niemcy znaleźli sobie sprzymierzeńca, którym był ZSRR. 23 sierpnia doszło do podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, którego tajny dodatek ustalał strefę wpływów obu państw w Europie Środkowej, dzieląc tym samym Polskę pomiędzy przyszłych agresorów. W dyplomacji do ostatnich godzin pokoju trwała "wojna nerwów". 31 sierpnia 1939 r. Polska ogłosiła mobilizację powszechną.
Przygotowania
Obszaru Wielkopolski bronić miała Armia "Poznań", rejonu Kalisza natomiast 25. Dywizja Piechoty (DP) z trzema pułkami: 29. Pułk Strzelców Kaniowskich (PSK) w Kaliszu, 56. Pułk Piechoty (PP) w Krotoszynie, 60. Pułk Piechoty (PP) w Ostrowie Wielkopolskim. Wsparcie artyleryjskie dywizji zapewnić miał 25. Pułk Artylerii Lekkiej (PAL). W lipcu i sierpniu wybudowano na zachód i południe od Kalisza linię osłonową – przedmoście Kalisz składającą się z 21 schronów żelbetonowych i 23 schronów drewnianych. Przedmoście Kalisz obsadzone było przez 29. PSK (dowódca ppłk Florian Gryl).
Przed fortyfikacjami założono zasieki z drutu kolczastego, wybudowano rów przeciwczołgowy o długości 11 km, stawiano zapory przeciwczołgowe (szyny kolejowe wkopane pionowo w ziemię).
W budowę umocnień mocno angażowało się społeczeństwo, pracownicy fabryk, osoby prywatne, przedstawiciele wszystkich grup zawodowych. Organizowano zbiórki pieniędzy na zakup sprzętu wojennego dla wojska, organizowano kursy Obrony Przeciwlotniczej (OPL).
Również w pasie działania 56. PP (dowódca płk Wojciech Tyczyński) budowano umocnienia. Wybudowano schrony drewniane z betonowymi stropami (wykorzystane później w walkach 1 września). Tamtejszy rów przeciwczołgowy liczył 8 km długości.
Na odcinku ostrowskiego 60. PP (dowódca ppłk Marian Frydrych) do kopania rowów i umocnień angażowali się mieszkańcy Ostrowa Wielkopolskiego oraz okolicznych wiosek.
Za przygotowania do obrony linii obrony Prosny od Pawłówka do Chocza odpowiadał pleszewski 70. PP (dowódca płk Alfred Konkiewicz) z 17. DP przydzielony czasowo do 25. DP (do czasu przybycia krotoszyńskiego 56. PP). W kilku miejscach spiętrzano Prosnę, celem pogłębienia tej naturalnej przeszkody. W Brudzewku wybudowano dwa żelbetonowe schrony bojowe na dwa ciężkie karabiny maszynowe każdy. W okolicznych wsiach rozpoczęto budowę kolejnych fortyfikacji.
25. DP jako wielka jednostka znajdująca się blisko granicy z III Rzeszą, miała wzmocnione stany osobowe i liczyła około 18 tysięcy żołnierzy. Dla porównania tradycyjna polska dywizja piechoty liczyła ok. 16,5 tysiąca żołnierzy, a rezerwowa 14-15 tysięcy. 25. DP poszła na wojnę pod dowództwem gen. Franciszka Altera.
Plan działań kaliskiej dywizji przewidywał, że w momencie niemieckiej agresji, 56. PP i 60. PP opuszczą swe garnizony i przemaszerują w rejon Kalisza, aby stanąć na skrzydłach 29. PSK obsadzającego przedmoście Kalisz, a następnie stoczyć bitwę opóźniającą na linii Prosny całością dywizji i ułatwić Armii "Poznań" dokończenie mobilizacji.
Fall Weiss
1 września 1939 r. o godz. 4:40 siły zbrojne III Rzeszy rozpoczęły działania zbrojne przeciw Polsce. Tym samym Niemcy wcielili w życie plan wojny z Polską o kryptonimie "Fall Weiss" (Plan Biały). Zbombardowany został Wieluń, pancernik Schleswig-Holstein ostrzeliwał Westerplatte, granica polsko-niemiecka na całej jej długości została przekroczona przez Wehrmacht, a Luftwaffe rozpoczęła działalność terrorystyczną w powietrzu.
Kaliska 25. DP pierwsze meldunki o przekroczeniu patroli rozpoznawczych otrzymała z placówek Straży Granicznej o godzinie 4:00. W rejonie Krotoszyna 56. PP z 25. DP prowadził walkę z pozorowanym uderzeniem 183. Pułku Landwehry (wojska terytorialne). Oddziały polskie wsparł tutaj pociąg pancerny "Poznańczyk". W walkach zostały wykorzystane schrony drewniane o betonowych stropach. Do Krotoszyna przybył dowódca 25. DP gen. Alter aby rozeznać się w sytuacji i meldować o niej dowódcy Armii "Poznań" gen. Tadeuszowi Kutrzebie. Na linię Prosny pułk przybył w nocy z 2 na 3 września, gdzie podmienił stojący tam 70. PP (ten natomiast odszedł do odwodu w rejon Stawiszyna). Poza tym na przedmościu Kalisz oraz linii obronnej Prosny panował spokój. W nocy z 3 na 4 września Wojsko Polskie opuściło ten rejon, a 4 września do Kalisza wkroczyły pierwsze jednostki Wehrmachtu. Kaliskie oddziały udały się na kolejną pozycję obronną, jaką było przedmoście Koło. Po drodze, 4 września, na terenie gminy Ceków, w okolicy Morawina i Kamienia, zostały zaatakowane przez 9 niemieckich samolotów, z czego polscy żołnierze strącili aż 7 sztuk.
W kolejnych dniach najstarsze miasto w Polsce było świadkiem przemarszu wielu różnych niemieckich formacji wojskowych idących w głąb kraju. Po wycofaniu się z Kalisza regularnych jednostek Wojska Polskiego, zaczęły zawiązywać się kaliskie oddziały samoobrony. W dniach 4-5 września 1939 r. ostrzeliwały one przemieszczających się ulicami miasta Niemców.
Hitlerowcy zmuszeni byli przeczesywać dom po domu, wystawić liczne patrole. Aresztowali tysiąc mężczyzn. Na odcinku ostrowskiego 60. PP już o godz. 4:00 odnotowano styczność z nieprzyjacielem, który uderzył z Antonina na Mikstat (styk Armii "Poznań" i "Łódź"). Aby nie dopuścić do dojścia nieprzyjaciela do szosy Ołobok-Ostrów Wielkopolski, a tym samym do jego wyjścia na tyły 60. PP, dowódca ppłk Marian Frydrych wysłał 8 kompanię wzmocnioną plutonem artylerii do Przygodzic. Reszta III baonu przesunięta została do Wtórku, aby zamknąć drogę Ołobok-Ostrów Wielkopolski. Kompania zwiadowcza wysadziła most na rzece Baryczy. Niestety zagrożenie niemieckie nie minęło i dowódca Armii "Poznań" rozkazał ostrowskiemu pułkowi marsz w kierunku Kalisza.
Kolejna formacja związana z Kaliszem, czyli 25. PAL, rozdzieliła swoje trzy dywizjony pomiędzy pułki piechoty 25.DP, w konsekwencji czego przebyły one wspólnie z nimi wrześniowy szlak bojowy. I dywizjon wspierał działania 60. PP, II dywizjon 56. PP, a III dywizjon kaliski 29. PSK. I i II dywizjon uzbrojony był w armaty polowe kalibru 75 mm, natomiast III w haubice kalibru 100 mm. Dowódcą 25. PAL był ppłk art. Antoni Wojtanowicz.
Po opuszczeniu rejonu Kalisza, 25. DP stoczyła z Niemcami potyczkę pod Uniejowem. Następnie wzięła udział w największej batalii wojny obronnej Polski, dwutygodniowej bitwie nad Bzurą. Na końcu uczestniczyła w obronie Warszawy. Od 1 do 28 września, czyli do kapitulacji stolicy, zachowała zwartość organizacyjną cały czas posiadając trzy pułki piechoty i zachowując zdolność bojową. Nie przegrała żadnej bitwy. Broń złożyła na skutek ogólnej sytuacji na froncie i upadku Warszawy, a nie przegranej. Kaliska 25. DP nosi miano Niepokonanej.
Z momentem wybuchu wojny rozpoczął się exodus ludności cywilnej. Rzesze Polaków w panice przed nadchodzącymi wojskami wroga, pakując na szybko swój dobytek, zaczęło uciekać w głąb kraju. Drogi, którymi się przemieszczali, stały się celem niemieckich lotników. Pociąg wiozący mieszkańców Krotoszyna, został 2 września zbombardowany w Kole, wskutek czego śmierć poniosło od 100 do 250 osób. Tłumy ludności przemieszczające się w głąb kraju, negatywnie wpływały na sprawne przemieszczanie się polskich oddziałów zmierzających na pola bitew.
Po zakończeniu kampanii wrześniowej, Kalisz został włączony w terytorium III Rzeszy, wchodząc w skład tzw. "Kraju Warty" (Wartheland). W październiku 1939 r. Niemcy aresztowali prezydenta Kalisza Ignacego Nieściuszko-Bujnickiego, którego następnie rozstrzelali 11 listopada 1939 r., prawdopodobnie na starym cmentarzu żydowskim przy ul. Nowy Świat w Kaliszu.
Rejon ostrzeszowski-kępiński
Miejscowości takie jak: Ostrzeszów, Kępno, czy Wieruszów leżące w regionie kaliskim, we wrześniu 1939 r. podlegały pod 10. DP gen. Dindorfa-Ankowicza z Armii "Łódź". Wspomniana dywizja utworzyła dwa oddziały wydzielone, z czego Oddział Wydzielony nr 1 składał się z odcinka "Wieruszów", "Ostrzeszów", "Kępno". Rejon ten obsadzały również Bataliony Obrony Narodowej "Ostrzeszów", "Kępno", "Wieluń I", "Wieluń II". 1 września na 10. DP uderzyła prawie cała niemiecka 8 Armia. W rejonie ostrzeszowsko-kępińskim działały aż trzy dywizje z tej armii: 24., 30. i 10. Na tym obszarze ziemi kaliskiej od samego początku wojny toczyły się ciężkie walki z agresorem.
Zbrodnie
Wielkopolska przez pierwsze 56 dni wojny była pod zarządem Wehrmachtu (później przyszła administracja cywilna). Czas ten pokazał, że niemieckie siły zbrojne dalekie są od "rycerskości" i popełniają brutalne zbrodnie na ludności cywilnej. Już 1 września 1939 r. zostały spacyfikowane i spalone wsie Wyszanów i Torzeniec koło Wieruszowa. 18 października 1939 r. został rozstrzelany w Kaliszu na pl. Świętego Józefa proboszcz parafii w Choczu ks. Roman Pawłowski za rzekome posiadanie amunicji.
IPN w Poznaniu ustalił następującą listę zbrodni w powiecie kaliskim we wrześniu i październiku 1939 r.:
| Miejscowość | Data |
Liczba ofiar |
|---|---|---|
| Godziesze Małe (gm. Godziesze Wielkie) | 4/5 IX 1939 | 7 |
| Kalisz |
3-5 IX 1939 18 X 1939 20 X 1939 30 X 1939 |
3 1 1 14 |
| Krzemionka (gm.Godziesze Wielkie) | 4 IX 1939 | 5 |
| Ostrów Kaliski (gm. Brzeziny) | 3 IX 1939 | 1 |
| Rajsko (gm. Opatówek) | IX 1939 | 1 |
| Strzałków (gm. Lisków) | 3 IX 1939 | 2 |
| Razem | 35 |
Lista zbrodni w powiecie kępińskim:
| Miejscowość | Data |
Liczba ofiar |
|---|---|---|
| Bralin |
1 IX 1939 7 IX 1939 |
1 3 |
| Mechnice (gm. Kępno) |
2 IX 1939 3 IX 1939 |
3 1 |
| Razem | 8 |
Lista zbrodni w powiecie ostrowskim:
| Miejscowość | Data |
Liczba ofiar |
|---|---|---|
| Ostrów Wielkopolski | 3 IX 1939 | 2 |
Lista zbrodni w powiecie ostrzeszowskim:
| Miejscowość | Data |
Liczba ofiar |
|---|---|---|
| Bukownica (gm. Grabów nad Prosną) |
2 IX 1939 3 IX 1939 |
7 5 |
| Bukownica-Kolonia (gm. Grabów nad Prosną) | 3 IX 1939 | 2 |
| Mączniki (gm. Kraszewice) | 3-4 IX 1939 | 18 |
| Torzeniec (gm. Doruchów) |
1 IX 1939 1-2 IX 1939 2 IX 1939 2 IX 1939 |
11 5 18 3 |
| Razem | 69 |
Lista zbrodni w powiecie pleszewskim:
| Miejscowość | Data |
Liczba ofiar |
|---|---|---|
| Pleszew | 1 IX 1939 | 11 |
Bibliografia
Archiwalia z zasobu Archiwum Państwowego w Kaliszu
- Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 67, 240, 387, 786, 1208, 1350, 2086, 3277, 3476, 3639 Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Kaliszu, sygn. 17 Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi, Delegatura Wojewódzka w Kaliszu, sygn. 6 Spuścizna Gustawa Arnolda Fibigera III z Kalisza, sygn. 24-25
Wydawnictwa zwarte
- Bauer Piotr, Polak Bogusław, Armia "Poznań" w wojnie obronnej 1939, Poznań 1982
- Drozdowski Krzysztof, 25 Dywizja Piechoty Wielkopolskiej, Warszawa 2018
- Rezmer Waldemar, Armia "Poznań" 1939, Warszawa 2014
- Udział społeczeństwa Ziemi Kaliskiej w Wojnie Obronnej 1939 roku, red. Bogusław Polak, Kalisz 1979
- Zbrodnie hitlerowskie na ziemi kaliskiej w latach 1939-1945, red. Antoni Czubiński, Kalisz 1979
Wydawnictwa ciągłe
- Szewczyk Stanisław, Bertrand Bolesław, Kroczyński Zygmunt, Tragiczne rocznice, "Ziemia Kaliska" nr 38 z 22 września 1989 r.
- Szwejkowski T., 30 rocznica Września, "Ziemia Kaliska" nr 35 z 30 sierpnia 1969 r.
Strony internetowe