Bezpośrednią inspiracją do prac nad niniejszą wystawą był obecny czas pandemii koronawirusa. Dla pokolenia obecnych 50, 40, 30, czy 20-latków to, co dzieje się w chwili obecnej na świecie stanowi niecodzienną sytuację, coś, z czym nigdy nikt wcześniej się nie spotkał. Tymczasem choroby towarzyszą ludziom od zawsze. Można rzec, że są z nami na każdym kroku - czasami w ukryciu czekają cierpliwie, by ujawnić się z całą mocą i przypomnieć światu o swoim istnieniu. Epidemie są wpisane w los ludzki i przez wieki stanowiły element życia codziennego społeczeństw. Rozwój medycyny, szczególnie w XX w. zahamował nieco ich rozwój, niemniej nie udało się znaleźć środka zaradczego na wszelkie choroby tego świata, a w zamian pojawiło się wiele nowych, nieznanych dotąd schorzeń, także zakaźnych.
W ostatnim roku wielu ludzi, nie tylko w Polsce, buntuje się przeciwko polityce obostrzeń, traktując ją jako narzędzie społecznego ucisku. Tymczasem okazuje się, że w przeszłości zapobiegano przenoszeniu zakażenia poprzez zamykanie granic państw, można było trafić na przymusową kilkutygodniową kwarantannę z powodu podejrzenia choroby zakaźnej, nikt też nie buntował się z uwagi na fakt, iż musi na drzwiach swojego domu wywiesić tabliczkę oznajmiającą, że domownicy są chorzy zakaźnie. Podobnie jak dziś, w okresie epidemii zakazywano biesiadowania w zajazdach i wyszynkach, a na hotele i pensjonaty nakładano wiele przepisów sanitarnych mających na względzie uchronienie gości przed zarażeniem chorobą zakaźną. Za plucie na podłogę w miejscu publicznym można było nawet trafić do aresztu. Brzmi znajomo? Powyższe, to tylko kilka przykładów restrykcji, jakich należało przestrzegać w minionych wiekach i dziesięcioleciach.
Celem niniejszej wystawy nie jest stworzenie przeglądu chorób, z którymi do tej pory mierzyła się ludzkość. Ekspozycja prezentuje bowiem temat widziany oczami historyka - obraz chorób i epidemii uwieczniony w archiwaliach. Pokazuje ogrom nieszczęścia ludzi żyjących w Kaliszu i w regionie kaliskim w XIX i XX w., prezentując także nieustanne starania i walkę o uzdrowienie chorych i jednoczesne uchronienie zdrowych przed zachorowaniem. Zachowane dokumenty można podzielić na takie, które dotyczą zasad profilaktyki, w tym szczepień ochronnych; zawierające zasady działania w przypadku wykrycia zachorowań i nawiązujące do metod leczenia chorych. Stanowią odzwierciedlenie obowiązujących w danym czasie regulacji prawnych.
Najstarszy dokument prezentowany na wystawie pochodzi z 1813 r., najmłodszy zaś z 1990 r. Archiwalia stanowią wybór dokumentów urzędowych, raportów, obwieszczeń, świadectw szczepień, wykazów chorych, broszur informacyjnych. Pochodzą one z akt magistratów, Naczelnika Powiatu Kaliskiego z lat 1817-1866 [1867] i 1914-1918 [1919], Rady Opiekuńczej Zakładów Dobroczynnych Powiatu Kaliskiego, Kaliskiego Zarządu Powiatowego, Wydziału Powiatowego w Kaliszu, starostw powiatowych, Zbioru dokumentów rodzinnych, Spuścizny Zbigniewa Kledeckiego z Kalisza, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urzędu Powiatowego w Wieruszowie, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urzędu Powiatowego w Kępnie, Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Kaliszu, Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Kaliszu.
Autor wystawy: dr Anna Bestian-Zając
Dokumentacja sporządzona przez Burmistrza miasta Koźmina 29 lipca 1813 r. obrazująca częstotliwość występowania chorób zakaźnych na podległym terenie. Stwierdzono sporadyczne występowanie epidemii we wsi Gałązki, Sośnie, Unisław i Borzęciczki. Niestety z dokumentu nie wynika z jakimi schorzeniami borykali się mieszkańcy Koźmina i okolicznych wsi w 1813 r.
APK, Akta miasta Koźmin, sygn. 7, k. 3-4.
Obwieszczenie w języku niemieckim i w języku polskim odnośnie postępowania w razie stwierdzenia przypadków zachorowań na cholerę w 1831 r., zwaną także azjatycką biegunką z womitami. Ratunku szukano w zamknięciu granic państwa i zarządzeniu kwarantanny. Zalecano częste wietrzenie pomieszczeń, dystans społeczny, przestrzeganie zasad higieny i zdrowe odżywianie. Spokoyność umysłu, niefrazowanie się, zaufanie w wyrokach Opatrzności, oraz w przedsięwziętych od rządu środkach i w pomocy lekarskiey, sa naylepszem przeciw napadom choroby ubezpieczeniem. W przypadku wystąpienia objawów chorobowych należało zawiadomić policję. Bliskim chorego zalecano nacieranie rąk octem i wdychanie go oraz płukanie nim ust.
APK, Akta miasta Koźmina, sygn. 229, k. 24-25v
Obwieszczenie o epidemii cholery azjatyckiej z lat 30. XIX w. zawierające regulacje co do zasad profilaktyki przed zachorowaniem i postępowania w przypadku stwierdzenia zachorowania na tą groźną chorobę zakaźną.
APK, Akta miasta Koźmina, sygn. 229, k. 199
Przychód zbierany dobrowolnie w czasie panującej w Pleszewie epidemii choroby cholera morbus w 1831 r. Pieniądze pochodziły ze zbiórki przeprowadzonej w mieście Pleszewie, w powiecie pleszewskim oraz z kasy powiatowej. Z tychże funduszy wypłacano m. in. wynagrodzenia posiadaczom nieruchomości, których domy zostały przekształcone na lazarety dla chorych.
APK, Akta miasta Pleszewa, sygn. 1835, k. 14v.
Ogłoszenie o cholerze dla nie-lekarzy ułożone przez Radę Lekarską Królestwa Polskiego i zatwierdzony przez Centralny Komitet Zapobiegający Cholerze w 1 połowie XIX w. W publikacji wskazano, że osoba, która dostrzeże u siebie objawy cholery powinna pozostać w domu, natrzeć sobie brzuch, jeśli można wódką ciepłą, nalaną na gorczycę, obwiązać go pasem sukiennym, napić się ciepłych ziółek z mięty lub szałwii, położyć się do łóżka i dobrze się okryć. (...) Jednocześnie trzeba choremu bezzwłocznie przyłożyć na dołek podsercowy synapizm z gorczycy tłuczonej, zarobionej pół na pół z mąką i wodą do gęstości kaszy, do czego dodać jeszcze można chrzanu tartego. Podane przepisy z wykorzystaniem prostych składników miały uśmierzyć cierpienia chorego w przypadku, gdyby nie mógł liczyć na fachową pomoc lekarską.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 793, s. 494-505
Jak wynika z Obwieszczenia Wydziału wojskowego Sekcji Policji Komisji Województwa Kaliskiego opublikowanego 7 września 1834 r. w Dodatku do Dziennika Województwa Kaliskiego nr 36 choroby odzwierzęce towarzyszą ludziom od wieków. Dokument opisuje możliwość zachorowania przez ludzi na tzw. czarną krostę - chorobą odzwierzęcą, przenoszoną najczęściej przez bydło cierpiące na zapalenie śledziony. Zarządzono bezwzględną eliminację chorych zwierząt, by nie doszło do przenoszenia epidemii na mieszkańców okolicznych wsi w województwie kaliskim.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 793, s. 88-95
Zakaz korzystania z konsumpcji w lokalach i urządzania w nich wesel i innych zabaw nie jest wymysłem naszych czasów. W 1834 r. Urzędowi Wójtowskiemu właściwemu do rozpatrywania spraw na terenie wsi Nabyszyce doniesiono, że pomimo zakazu sołtysa pozwolili sobie Parobcy grać i tańczyć w gościńcu w Niedzielę, to jest dnia 2-go bm. Jako też donoszę o tem, że dzieci chorują na krosty, tak zwane żarniec.
APK, Akta miasta Sulmierzyce, sygn. 360, k. 3
Pismo Wydziału Wojskowego Sekcji Policji Komisji Województwa Kaliskiego z 30 listopada/12 grudnia 1836 r. w sprawie przydzielenia miastom nieposiadającym specjalnego funduszu na pierwsze potrzeby kwoty 10 000 rubli z funduszy skarbowych z zastrzeżeniem późniejszego jej zwrotu w przypadku pojawienia się na podległym terenie epidemii cholery.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 782, s. 2
Pismo Wydziału Policji Urzędu Municypalnego Miasta Gubernialnego Kalisza do doktora gubernialnego z 1839 r. z prośbą o nadesłanie wykazu dzieci, które zostały do tej pory zaszczepione przeciwko ospie z wykorzystaniem szczepionki ochronnej. Wynalazcą tej szczepionki był Edward Jenner, który swój preparat podał po raz pierwszy chłopcu w 1796 r.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 258, s. 1
Pomimo wynalezienia szczepionki ochronnej przez Edwarda Jennera, w XIX w. wciąż odnotowywano przypadki, kiedy medycy dążyli do uodpornienia dzieci poprzez kontakt z ospą naturalną. Taki przypadek odnotowano w Kosmowie w 1839 r. - narażono wówczas zdrowie 40 dzieci, nie czekając na przysłanie szczepionki ochronnej z Warszawy, lecz działając na własną rękę. W powyżej sprawie zażądano wyjaśnień od starszego lekarza Obwodu Kaliskiego.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 258, s. 5
Szczepienia ochronne przeciwko ospie w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. nie odbywały się regularnie. Świadczy o tym chociażby wykaz dzieci nieszczepionych przeciwko ospie w 1840 r. w mieście Kaliszu. Pośród małoletnich na liście można dostrzec zarówno dzieci kilkutygodniowe jak i 5-letnie.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 258, s. 37-50
Sama organizacja szczepień ochronnych dla dzieci przeciwko ospie pozostawiała w 1 połowie XIX w. wiele do życzenia. Odnotowano przypadki w 1840 r., kiedy dzieci wezwano do szczepień w porze zimowej. Na skutek długiego oczekiwania na dworze, dzieci przeziębiały się i rozwijała się u nich infekcja, a po podaniu szczepionki osłabiony organizm był skazany na śmierć.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 258, s. 65-66
Dzieci, które przyjęły szczepienie ochronne przeciwko ospie wciągano do wykazów. Z jednego z nich wynika, że w 1841 r. zaszczepiono 137 małoletnich oceniając przy tym skutek szczepienia jako: dobry, wątpliwy i niepomyślny.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 258, s. 132-142
Cholera była jedną z najgroźniejszych chorób siejących spustoszenie w XIX w. na Ziemi Kaliskiej. W 1849 r. W mieście Sulmierzyce odnotowano 87 zachorowań zarówno pośród dzieci, ludzi w wieku produkcyjnym i seniorów.
APK, Akta miasta Sulmierzyce, sygn. 596, k. 29-35
Pismo Rady Głównej Opiekuńczej Zakładów Dobroczynnych z 1854 r. do Rady Opiekuńczej Zakładów Dobroczynnych Powiatu Kaliskiego w sprawie wydzielenie osobnych pomieszczeń dla chorych wenerycznie i cierpiących na świerzb w Szpitalu św. Trójcy w Kaliszu.
APK, Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Kaliskiego, sygn. 33, nlb
W Szpitalu św. Trójcy w Kaliszu w 1854 r. powołano Komitet do bliższego rozpoznania sprawy pobudowania dodatkowej oficyny dla chorych wenerycznie i cierpiących na świerzb. Stwierdzono, że dla pacjentów należy zaadaptować sześć sal w planowanej oficynie. Zaplanowano też budowę korytarza - łącznika między istniejącym szpitalem i oficyną.
APK, Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Kaliskiego, sygn. 33, nlb
Pismo Naczelnika Powiatu Kaliskiego do Wójta Gminy Olesiec z 1854 r. w sprawie wybuchu w tej gminie epidemii czarnej krosty. W kilka dni choroba zaatakowała wielu mieszkańców, odnotowano ofiary śmiertelne. Naczelnik Powiatu Kaliskiego nakazał zaopiekować się chorymi - wyznaczyć do pracy przy nich konkretne osoby, zbadać źródło zakażeń, sporządzić wykaz chorych i przygotować się na przyjazd lekarza powiatowego.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 892, s. 3
Raport o ruchu tyfusu w Szpitalu św. Trójcy w Kaliszu w pierwszym kwartale 1854 r. Ogólnie na tą chorobę w pierwszym kwartale 1854 r. leczono łącznie 101 osób, z czego 85 przyjęto w 1854 r., a 16 leczono od 1853 r. Z ogólnej liczby 101 osób szpital opuściło 66 ozdrowieńców. 18 pacjentów zmarło. Leczenie kontynuowano w przypadku 17 pacjentów.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 892, s. 13
Wykaz o postępie szkarlatyny w gminie Olesiec w powiecie kaliskim wszczętej dnia 2 kwietnia 1854 r. Szkarlatyna w połowie XIX w. była chorobą mogącą doprowadzić do zgonu, o czym świadczą zamieszczone statystyki. W Oleściu zmarło dwóch cywili, czterech wojskowych i dwójka dzieci.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 892, s. 4
Depesza lekarza Szpitala św. Trójcy w Kaliszu do Naczelnika Powiatu Kaliskiego z 1855 r. informująca o rodzajach chorób, na jakie cierpią biedni zgromadzeni w domu Gotheimera. Panowały tam schorzenia: febry przepuszczające, gorączki gastryczne, tyfusy, zapalenia i katary dróg oddechowych. W zeszłych dwóch miesiącach dominowały mianowicie febry przepuszczające, od kilku dni zaś poczęły tyfusy przeważać. Tedy niekiedy pokazuje się szkorbut. Większość pacjentów była niedożywiona i cierpiała na anemię. Dlatego nie można się było spodziewać pomyślnych rezultatów ich kuracji.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 892, s. 14-15.
Raport wójta gminy Kalisz do Naczelnika Powiatu Kaliskiego z 1855 r. informujący o pogryzieniu przez wściekłego psa 4-letniego dziecka introligatorki ze wsi Czaszki. Zwierzę cierpiące na wściekliznę zabito i zakopano, a dziecko oddano pod opiekę chirurga. Profilaktycznie zakazano wszystkim mieszkańcom wsi Czaszki trzymać psy przez określony czas na łańcuchu.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 792, s. 11-12
W przywołanym już wcześniej domu Gotheimera w Kaliszu leczono także pacjentów cholerycznych, o czym świadczy pismo Prezydenta miasta Kalisza do Naczelnika Powiatu Kaliskiego. W momencie powstania tego szpitala wnioskowano o przydział ekonoma, kucharki, dwóch posługujących mężczyzn. Prezydent miasta Kalisza wspomniał także, że zaprosił znaczniejszych obywateli miasta do utworzenia komitetu dla zbierania ofiar na utrzymanie szpitala - nikt jednak nie przybył na posiedzenie. W szpitalu ordynował lekarz powiatowy, którego zastępował na wypadek wyjazdu lekarz więzienny. Miasto Kalisz podzielono na 7 okręgów, przyporządkowując do każdego po jednym felczerze. Pięciu felczerów odbywało z kolei dyżury w szpitalu cholerycznym.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 792, s. 45-47
Postępująca epidemia cholery w 1855 r. sprawiła wiele problemów władzom powiatu kaliskiego. Zarząd Głównego Inspektora Służby Zdrowia zwrócił Naczelnikowi Powiatu Kaliskiego uwagę na fakt, iż miejscowe władze nie przestrzegają obowiązujących przepisów i nie informują w obowiązkowym wykazie o postępie choroby na podległym terenie, pomimo tego, że epidemia trwa tam od ok. 5 tygodni.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 792, s. 159-160
Pismo wójta gminy Olesiec do Naczelnika Powiatu Kaliskiego z 1856 r. informujące o przypadkach świerzbu pośród ludności wiejskiej. Wójt postulował o przydział środków finansowych do leczenia chorych i opłacenia opieki nad nimi. Prosi także o umożliwienie leczenia w domu chorych, którzy znajdowaliby się pod dozorem miejscowych felczerów.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 892, s. 42-43
Wykaz mieszkańców Kalisza, którzy chorowali na tyfus od 19/25 maja do 31 maja/ 4 czerwca 1856 r. Odnotowano wówczas cztery wyleczenia i jeden zgon pośród pacjentów Szpitala św. Trójcy w Kaliszu.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 892, s. 77
Depesza zredagowana przez Urząd Lekarski Guberni Warszawskiej w Warszawie do lekarza powiatu kaliskiego 1858 r. Z listu dowiadujemy się, że w powiecie kaliskim odnotowano zachorowania dzieci na odrę, w trakcie szczepień przeciwko ospie. Ponieważ zdarzały się tylko pojedyncze zachorowania na odrę, Urząd Lekarski Guberni Warszawskiej w Warszawie uznał, iż nie może to stanowić przesłanki do zaprzestana szczepień ochronnych przeciwko ospie.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 892, s. 141-142
Pismo lekarza powiatu kaliskiego do Naczelnika Powiatu Kaliskiego z 1860 r. na temat pojawiających się w Dobrzecu Małym przypadków ospy. Lekarz badający chorych uznał, że przechodzą oni łagodną formę zachorowania, a przypadki śmiertelne należy tłumaczyć zbyt wczesnym powrotem do normalnej aktywności.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1817-1866 [1867], sygn. 892, s. 150
W 1867 r. w Sulmierzycach doniesiono, że w Ociążu wybuchła epidemia cholery. Władze miasta postanowiły działać i powołać komisję składającą się z burmistrza, miejscowego lekarza i trzech obywateli pochodzących kolejno z Rynku, Przedmieścia Odolanowskiego i z Błonia. Zadaniem komisji było decydowanie o środkach zaradczych, by choroba nie dotarła do Sulmierzyc i rozporządzanie funduszami na ten cel.
APK, Akta miasta Sulmierzyce, sygn. 596, k. 109-110.
Wykaz sporządzony przez wójta gminy Zbiersk zawierający nazwiska dzieci, które w 1868 r. miały być zaszczepione przeciwko ospie na terenie Gminy Zbiersk. Z wykazu wynika, że szczepiono dzieci do lat trzech, przeważnie w pierwszych miesiącach życia.
APK, Kaliski Zarząd Powiatowy, sygn. 885, s. 207-213
Raport lekarza o odnotowaniu przypadku zachorowania na błonicę (dyfteryt) przez 10-letnie dziecko w Zdunach. Raport taki zawierał m. in. nazwisko i adres rodziny, zawód rodziców, wiadomość, co do innych dzieci przebywających w domostwie, przebieg choroby.
APK, Akta miasta Zduny, sygn. 421, k. 131
Raport lekarza o odnotowaniu przypadku zachorowania na szkarlatynę przez 3-letnie dziecko w Zdunach.
APK, Akta miasta Zduny, sygn. 421, k. 182
Pismo naczelnego lekarza Szpitala św. Trójcy do Magistratu miasta Kalisza z 1917 r. o możliwości leczenia pacjentów chorych na gruźlicę w kaliskiej lecznicy.
Po przeniesieniu prostytutek do innych pomieszczeń, udało się wygospodarować 24 miejsca dla gruźlików.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1915-1918 [1919], sygn. 58, s. 48
Raport o zachorowaniach w Strzałkowie w okresie od 20 do 31 października 1915 r. W tym okresie 106 osób zachorowało na dezynterię (czerwonkę), a 19 podejrzewano o ta chorobę. Tyfus zdiagnozowano u 26 mieszkańców, a u 10 podejrzewano. Odnotowano także 25 przypadków cholery, z czego 1 chory był dopiero obserwowany pod tym kątem.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1915-1918 [1919], sygn. 62, s. 21
Informacja od wójta gminy Pamięcin z 1916 r. o zachorowaniu na odrę 10 dzieci uczęszczających do miejscowej szkoły.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1915-1918 [1919], sygn. 72, s. 4
Raport o stwierdzeniu w 1916 r. przypadku szkarlatyny u 11-letniej dziewczynki pochodzącej z Blizanowa.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1915-1918 [1919], sygn. 63, s. 10
Doniesienie wójta gminy Zbiersk z 1917 r. o odnotowaniu zachorowań dzieci na krup. Pojawił się tam także przypadek śmiertelny tej choroby.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1915-1918 [1919], sygn. 72, s. 33
Raport o występowaniu chorób zakaźnych pomiędzy 6 a 13 maja 1916 r. W Kaliszu odnotowano wówczas 8 zachorowań na tyfus plamisty, 20 na szkarlatynę i 6 na tyfus.
APK, Naczelnik Powiatu Kaliskiego 1915-1918 [1919], sygn. 61, s. 59
W czasie trwania I wojny światowej okupant niemiecki urządzał w prywatnych domach szpitale dla zakaźnie chorych. Po ustaniu działań wojennych właściciele domów zaczęli domagać się zwrotu swoich nieruchomości z uwagi na to, że praktycznie nie było już w nich chorych, a przebywali tam tylko lekarze i felczerzy. W zamyśle Ministerstwa Zdrowia Publicznego było jednak utrzymanie tych miejsc, na wypadek ponownego wybuchu epidemii, a następnie wykup nieruchomości z rąk prywatnych z uwagi na istniejącą przy nich infrastrukturę. Na terenie powiatu kaliskiego takie szpitale funkcjonowały w Błaszkach i w Stawiszynie.
APK, Wydział Powiatowy w Kaliszu, sygn. 492, k. 2-2v, 6
Wedle przepisów Ustawy z dnia 25 lipca 1919 r. w przedmiocie zwalczania chorób zakaźnych oraz innych chorób występujących nagminnie, istniał obowiązek zgłaszania przypadków następujących chorób: dżuma, ospa naturalna, cholera azjatycka, dur brzuszny i rzekomy, dur plamisty, dur powrotny, czerwonka, szkarlatyna, błonica, nagminne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, odra różyczka, krztusiec, zimnica, zakażenie połogowe, trąd, gruźlica, jaglica, wąglik, nosacizna, włośnica, wodowstręt, zatrucia jadem mięsnym i rybim.
Ustawa z dnia 25 lipca 1919 r. w przedmiocie zwalczania chorób zakaźnych oraz innych chorób występujących nagminnie. Dz. U. Nr 67, poz. 402
Wedle zapisów Ustawy z dnia 14 lipca 1920 r. o utworzeniu urzędu Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do walki z epidemiami, grożącymi Państwu klęską powszechną w przypadku pojawienia się w kraju chorób zakaźnych na wielkim obszarze, w szczególności dżumy, cholery i tyfusu plamistego, Rada Ministrów mogła powołać Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza. Był on upoważniony m. in. do zajmowania nieruchomości zarówno rządowych, jak i samorządowych oraz prywatnych, mobilizowania państwowego przemysłu do produkcji środków niezbędnych do walki z epidemią i powoływania do świadczeń lekarskich medyków do 42 roku życia.
Ustawa z dnia 14 lipca 1920 r. o utworzeniu urzędu Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do walki z epidemiami, grożącymi Państwu klęską powszechną. Dz. U. Nr 61, poz. 388
W 1920 r. na terenie powiatu kaliskiego odnotowano zachorowania na: cholerę, dur plamisty, dur brzuszny, błonicę, płonicę, krztusiec, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, różyczkę, zatrucie jadem kiełbasianym, trąd. Fragment wykazu obejmuje dane za okres od 1 do 10 stycznia 1920 r.
APK, Starostwo Powiatowe w Kaliszu, sygn. 320, k. 1
Rozporządzenie Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej z 1920 r. nakazujące dezynfekcję pomieszczeń szkolnych na skutek dużej ilości zachorowań dzieci na świerzb i krztusiec. Ówczesne władze postanowiły przedłużyć wakacje wielkanocne i zarządzić gruntowne wietrzenie oraz czyszczenie mebli i sprzętów szkolnych płynami dezynfekującymi.
APK, Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 179, k. 3
W czasie trwania wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. polscy żołnierze zarażali się na Wschodzie od armii radzieckiej tyfusem plamistym. Dlatego władze państwowe wydały zalecenia co do środków zaradczych przeciw przywleczeniu i rozszerzaniu się tej groźnej choroby. Prezentowany dokument zawiera m. in. instrukcję dezynfekcji pomieszczeń z użyciem kwasu siarkawego. Ponieważ choroba była przenoszona przez wszy, osobom mającym kontakt z chorymi zalecano kąpiele z użyciem ostrych olejków eterycznych i stosowanie ubioru szczelnie zamkniętego.
APK, Akta miasta Pleszewa, sygn. 1505, nlb
W okresie międzywojennym za plucie na podłogę w lokalach publicznych można było być ukaranym karą grzywny lub aresztu.
APK, Akta miasta Pleszewa, sygn. 1505, nlb
Z uwagi na szerzenie się gruźlicy, na właścicieli hoteli i pensjonatów w 1922 r. nałożono m. in. obowiązek montażu wypełnionych wodą spluwaczek we wszystkich pokojach, korytarzach i kuchniach. Dodatkowo pojazdy, którymi przewożono gości musiały być tak urządzone, by w łatwy sposób można było je w razie konieczności wyczyścić i odkazić.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia Publicznego z dnia 23 stycznia 1922 r. Dz. U. Nr 10, poz. 78
W latach 20. XX w. na terenie Ziemi Kaliskiej panowała epidemia gruźlicy. W 1925 r. w Krotoszynie zawiązała się lokalna grupa Towarzystwa do Walki z Gruźlicą. Członkowie tej organizacji zwrócili się do krotoszyńskiego magistratu z prośbą o zorganizowanie w miejscowym szpitalu oddzielnego oddziału dla chorych na gruźlicę.
APK, Akta miasta Krotoszyna, sygn. 644, k. 8
Uchylanie się od obowiązkowych szczepień nie jest tylko znakiem naszych czasów. W 1925 r. w powiecie pleszewskim od szczepienia przeciwko ospie uchyliło się ok. 500 dzieci. Uznano to za zastraszający objaw wśród miejscowej ludności.
APK, Akta miasta Pleszewa, sygn. 1511, nlb
Obostrzenia związane z występowaniem chorób zakaźnych współcześnie mogą niektórym wydawać się ostre. Tymczasem w 1925 r. gdy lekarz powiatowy stwierdził w Wykach w powiecie krotoszyńskim 16 przypadków duru brzusznego, zarządził wywieszenie na domach tabliczki z napisem "tyfus" i zakazał uczęszczania mieszkańców na zabawy i wzajemnego odwiedzania się. Urządził przy tym prowizoryczny, mały szpital do izolacji chorych, sprowadził siostrę Elżbietankę do opieki nad nimi i dzięki szybkiej reakcji epidemię udało się wygasić.
APK, Starostwo Powiatowe w Krotoszynie, sygn. 181, k. 28-28v.
Fragment wykazu zachorowań i zgonów na choroby zakaźne w powiecie ostrowskim w 1926 r. Najczęściej zapadano na odrę, błonicę, płonicę, jaglicę i gruźlicę. Dużą śmiertelnością odznaczała się szczególnie gruźlica i płonica.
APK, Starostwo Powiatowe w Ostrowie Wielkopolskim, sygn. 193, k. 1-3.
Poetycka forma głównych zasad do stosowania celem ustrzeżenia się przed zachorowaniem na gruźlicę wydana przez Polski Związek Przeciwgruźliczy.
APK, Akta miasta Ostrzeszowa, sygn. 255, nlb
Pismo burmistrza miasta Ostrzeszowa z 1928 r. nakładające na rodzinę chorego na płonicę dziecka kwarantannę od 13 do 24 października. Dodatkowo rodzina musiała wywiesić na swoim domu tabliczkę z napisem "płonica". Dorosłym nie wolno było iść do pracy, a dzieciom do szkoły.
APK, Akta miasta Ostrzeszowa, sygn. 255, k. 7
Informacja lekarza powiatu kępińskiego z 1935 r. o zorganizowaniu w Przychodni Przeciwjagliczej w Kępnie bezpłatnych porad i badań dla cierpiących na jaglicę, inne schorzenia oczu i niewidomych. Warto podkreślić, iż w razie potrzeby zadbano także o transport chorych do przychodni dzięki świadczeniu tzw. gminki (inaczej szarwarku - było to przymusowe świadczenie nakładane na ludność dawnych wsi).
APK, Akta miasta Ostrzeszowa, sygn. 255, nlb
Świadectwo szczepienia przeciwko durowi brzusznemu z 1929 r.
APK, Zbiór materiałów rodzinnych, sygn. 34
Kwestionariusz dotyczący nieużywanego cmentarza cholerycznego w Kaliszu z 1931 r. Na nekropolii tej nie dokonywano już wówczas pochówku od 50 lat, głównie z uwagi na zwartą zabudowę miejską w pobliżu.
APK, Akta miasta Kalisza, sygn. 504, k. 7
Informacja lekarza powiatowego z Kępna z 19 sierpnia 1931 r. o konieczności izolacji chorego na płonicę dziecka przez okres 6 tygodni, wywieszenia na domu tabliczki z napisem "choroba zakaźna" i nieuczęszczania pozostałych dzieci z tego domostwa do szkoły od dnia 1 września do dnia 1 października 1931 r.
APK, Akta miasta Kępna, sygn. 623, k. 28
Broszura pt. "Jaglica. Pouczenie o przyczynach skutkach i zapobieganiu" wydana przez Polskie Towarzystwo Higieniczne w latach 30. XX w. Publikacja w prosty sposób m. in. za pomocą rysunków objaśnia jakie są główne objawy choroby i jak należy się strzec przed zakażeniem.
APK, Akta miasta Kępna, sygn. 619, k. 76-82.
Po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. istniała obawa co do możliwości wybuchu epidemii chorób zakaźnych. Dlatego zarządzono zabezpieczenie dostępnych aparatów dezynfekcyjnych i zredagowanie wykazu dezynfekatorów na podległym terenie.
APK, Starostwo Powiatowe w Kępnie, sygn. 136, k. 1
W 1951 r. w Ostrowie Wielkopolskim wybuchła nieopisywana dotąd w Polsce epidemia septycznego zapalenia gardła. Do leczenia chorych skierowano wówczas m. in. lekarza Zbigniewa Kledeckiego. Choroba na ogół miała lekki przebieg, choć zdarzały się poważne powikłania, na skutek których ludzie umierali w przeciągu 48 godzin. Swoje wspomnienia z pobytu w Ostrowie Wielkopolskim dr Zbigniew Kledecki opisał na łamach "Serwisu Informacyjnego Lekarzy województwa kaliskiego" w 1993 r.
APK, Spuścizna Zbigniewa Kledeckiego z Kalisza, sygn. 69
W 1950 r. Hilary Koprowski, wynalazł szczepionkę na polio, wirus który powodował chorobę Heinego-Medina. Ta groźna przypadłość występowała powszechnie w Polsce w latach 50. XX w. Szczepienia w Polsce rozpoczęto w 1959 r., a do 1963 r. udało się wyeliminować Heine-Medina z terenów Polski. Dokument z 1968 r. przedstawia wytyczne w sprawie stosowania szczepionki doustnej przeciwko polio u dzieci do 15 roku życia.
APK, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Wieruszowie, sygn. 970, nlb
Ponieważ szczepienia przeciwko durowi brzusznemu w 1970 r. nie przynosiły oczekiwanych efektów Wojewódzkie Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne nakazywały bezwzględnie stosować sankcje względem osób uchylających się od szczepień ochronnych.
APK, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Wieruszowie, sygn. 971, nlb
W 1973 r. na terenie powiatu kępińskiego w dniach od 20 stycznia do 7 lutego ogłoszono stan epidemii grypy.
APK, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Kępnie, sygn. 1138, s. 18-19
Sprawozdanie ze stanu zachorowań na choroby zakaźne i zatruć związkami chemicznymi za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 1975 r. Mieszkańcy regionu kaliskiego chorowali wówczas m. in. na krztusiec, płonicę, różyczkę, meningokokowe zapalenie opon mózgowych, wirusowe zapalenie wątroby, ospę wietrzną i odrę.
APK, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Kaliszu, sygn. 42, nlb
Podobną statystykę opracowywano także w latach późniejszych. Skan przedstawia zachorowania na choroby zakaźne w pierwszym półroczu 1977 r. Najczęściej chorowano na: zapalenie przyusznicy nagminne, ospę wietrzną, wirusowe zapalenie wątroby, paciorkowcowe zapalenie gardła, różyczkę, płonicę, biegunki. Dominowały choroby wieku dziecięcego.
APK, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Kaliszu, sygn. 49, nlb
Współcześnie nadal mają miejsce zgony spowodowane chorobami zakaźnymi. W 1990 r. na terenie województwa kaliskiego odnotowano 41 zgonów z powodu chorób zakaźnych i pasożytniczych, z czego największe żniwo zebrała gruźlica, posocznica i wirusowe zapalenie wątroby.
APK, Wojewódzki Urząd Statystyczny w Kaliszu, sygn. 3372, k. 216
