Niniejsza wystawa przedstawia udział 29. pułku Strzelców Kaniowskich w wojnie polsko bolszewickiej 1918-1921. Stanowi ona przypomnienie tamtych jakże ważnych wydarzeń dla Polski, z okazji 101 rocznicy Bitwy Warszawskiej, w której pułk miał swój udział.
Wystawa pt. 29. pułk Strzelców Kaniowskich w wojnie polsko-bolszewickiej składa się z sześciu części. Pierwsza z nich, zatytułowana Front ukraiński opisuje początek wojny z Sowietami w 1919 roku i pierwsze walki 29. pSK na odcinku ukraińskim. Tu działał najpierw jego III batalion, a później I i II baon. Pułk przechodzi reorganizację i wchodzi do nowo powstałej 10 dywizji piechoty gen. Żeligowskiego. Druga część wystawy Front litewski przybliża czytelnikom losy pułku na granicy polsko-litewskiej, bitwy nad Dźwiną, pod Jaznem nad Autą, pod miejscowościami Dworyszcze - Sielco. Na końcu opisany jest odwrót kaliskich kaniowczyków od Dźwiny do Warszawy, związany z ogólną sytuacją na froncie. Ten fragment wystawy dotyczy lat 1919-1920. Trzecia część to Bitwa Warszawska. W najważniejszym punkcie wojny polsko-bolszewickiej, pułk bierz udział w obronie Warszawy, walcząc na pozycji radzymińskiej. Czwarta część Ostatnie walki pułku w wojnie polsko-bolszewickiej przedstawia losy pułku biorącego udział w pościgu uciekającej w popłochu Armii Czerwonej, ostatni bój pod Tartakowem, przesunięcie 29. pSK pod Brześć nad Bugiem do odwodu a następnie powrót do Kalisza. Piąta część Sztandar pułku upamiętnieniem jego walk o niepodległość wzmiankuje o ważnym, tuż powojennym wydarzeniu w życiu jednostki, wręczeniem sztandaru przez samego Marszałka Józefa Piłsudskiego. Kolejny punkt wystawy to Znani kaliszanie w wojnie 1920 roku. Możemy tu znaleźć takie nazwiska jak: Feliks Karśnicki, Ignacy Bujnicki, Juliusz Ulrych, Florian Gryl, Wacław Werbiński. Ostatnia część wystawy to Cmentarze - Cmentarz Wojskowy w Kaliszu (dzielnica Majków), Cmentarz w Opatówku, Cmentarz Miejski w Kaliszu. Wystawa kończy się podaniem źródeł, wykorzystanych przy jej tworzeniu. Składają się na nią oczywiście zasoby Archiwum Państwowego w Kaliszu, literatura tematu, archiwalia zewnętrzne (Narodowe Archiwum Cyfrowe, Wojskowe Biuro Historyczne, zdjęcia otrzymane od osób prywatnych), internet. Warto zaznaczyć, że za upamiętnienie walk o niepodległość, w których brał udział 29. pSK, wzięła się grupa nieformalna, w skład której wchodzą między innymi potomkowie żołnierzy pułku. Przyczynili się oni do powstania kopii sztandaru kaliskich "Strzelców Kaniowskich", który niebawem zostanie zaprezentowany w kaliskim ratuszu.
Front ukraiński
W połowie stycznia 1919 roku 29. pułk Strzelców Kaniowskich otrzymał rozkaz wysłania jednego ze swoich batalionów na front wschodni. Jego III batalion 21 stycznia 1919 r. wyjechał z Kalisza pod dowództwem kpt. Stanisława Powroźnickiego na odcinek ukraiński. Tutaj walczył do sierpnia 1919 roku. Przez te miesiące, batalion stoczył takie boje, jak:
- 24 lutego 1919 roku pod miasteczkiem Hołoby, gdzie rozbił grupę wojsk nieprzyjacielskich i wziął jeńców oraz sprzęt wojenny;
- 26 marca 1919 roku pod stacją Perespa działając na tyłach wroga zdobył pociąg pancerny oraz wziął jeńców;
- 29 marca 1919 roku pod Świdnikami odpierał natarcia Armii Czerwonej;
- 28 kwietnia 1919 roku pod stacją Polica, na linii Kowel - Sarny, zdobył kolejny pociąg;
- w dniach 20-25 marca 1919 roku pod Sarnami i Równem wyparł nieprzyjaciela na wschód, zdobywając dużo taboru kolejowego oraz biorąc jeńców;
- III batalion 29. pSK walczył również pod Twerdyniem, Czartoryskiem, Rafałówką i Olewskiem.
Dnia 4 sierpnia 1919 roku batalion dołączył do reszty pułku, znajdującego się w Małopolsce Wschodniej.
I i II batalion 29. pSK wyruszyli na front na początku czerwca 1919 roku. Pułkiem dowodził podpułkownik Karol Szemiot. Od razu po przybyciu na miejsce oddziały włączyły się do walk, które toczyły się w rejonie Brzeżan. Wspomniane bataliony biły się tam z powodzeniem pod Olchowcem. Następnie pułk pojechał w rejon Stanisławowa, gdzie walczyła 4 dywizja generała Żeligowskiego. Tutaj nastąpiła reorganizacja oddziałów. 4 dywizja uległa rozwiązaniu. Zaczęła tworzyć się 10 dywizja piechoty, a w jej strukturach kaliski pułk połączył się z 14 pułkiem strzelców. Od 10 lipca 1919 roku połączone pułki zachowują numerację 29 pułku i otrzymały tytuł "Strzelców Kaniowskich" (na pamiątkę bitwy pod Kaniowem nad Dnieprem, stoczonej w dniach 11-12 maja 1918 roku przez II Brygadę Legionów i II Korpus Polski z Niemcami). Dowódcą został major Stefan Walter. III Batalion, który walczył wówczas jeszcze na Wołyniu, dołączył do pułku 4 sierpnia 1919 roku.
W składzie 10 Dywizji Piechoty gen. Lucjana Żeligowskiego 29. pSK ruszył na wschód w ślad za ustępującym nieprzyjacielem. Do walk doszło m.in. pod Koszełowcami, pod Anielówką i Tłustem. Na początku sierpnia pułk w całości zebrał się w miejscowości Krzywcze Górne, gdzie przeszedł dalszą reorganizację. Do końca września 1919 roku został nad Zbruczem. Ujednolicał wówczas broń i umundurowanie, prowadził intensywne szkolenia.
Front litewski
Dnia 24 września 1919 roku pułk razem z całą 10 Dywizją Piechoty przerzucony został do Wilna. Z Wilna baony pułku odeszły nad granicę polsko-litewską, gdzie w spokoju spędziły dwa tygodnie. Następnie pułk przerzucony został nad Dźwinę w rejon Połocka. Na przełomie 1919/20 roku, podczas dużych mrozów, 29. pSK gnębił czerwone oddziały nocnymi wypadami. Podczas jednego z takich wypadów, w nocy z 5/6 lutego 1920 roku, oddziały pułku wdarły się 15 km w głąb wrogich pozycji dochodząc do sztabu sowieckiej brygady, wzięły 300 jeńców i liczną zdobycz wojenną. W kolejnych wypadach Polacy wzięli do niewoli 1000 jeńców. Pod koniec marca 1920 roku pułk ponownie udał się nad granicę polsko-litewską. W maju 1920 roku 29. Pułk Strzelców Kaniowskich wziął udział w odpieraniu ataków czerwonych pułków. Doszło do walk pod Starymi i Nowymi Krukami, pod Kozaczkami, pod Jaznem nad rzeką Autą. Pod Jaznem pułk toczył zażarte walki, zadając poważne straty wrogowi, ale i sam poniósł ich wiele. Na skutek tego musiał przejść do odwrotu. Kolejna niezwykle krwawa walka rozgorzała pod miejscowościami Dworyszcze - Sielco.
4 lipca 1920 roku nastąpił ogólny odwrót Wojska Polskiego. Od Dźwiny po Warszawę, kaliskie oddziały toczyły uporczywe walki z nieprzyjacielem. 4 sierpnia pod Ostrowiem Mazowiecką 29 pp znalazł się w okrążeniu. Wielkim wysiłkiem udało mu się przerwać pierścień okrążenia. Następnie 9 sierpnia 1920 roku kaniowczycy nacierali na bolszewików pod Białym Błotem. Znowu wróg poniósł straty, jednakże i kaliscy żołnierze stracili 104 poległych i rannych.
Przed pułkiem stanęło teraz najważniejsze zadanie całej wojny - obrona Warszawy.
Bitwa Warszawska
12 sierpnia 1920 roku 29. pSK przybył w rejon Jabłonna - Legionowo. Dwa dni później wkroczył do walki mając za zadanie powstrzymać napór bolszewików, którzy wdarli się w lukę pomiędzy oddziałami Wojska Polskiego. Wieczorem 14 sierpnia I batalion pod dowództwem majora Waltera uderzył na wieś Nieporęt. 15 sierpnia o świcie pułk całością sił uderzył na wieś Dąbkowiznę, rozbijając wrogie wojska. Luka została zamknięta. Do niewoli trafiło 200 czerwonoarmistów. Doszło następnie do heroicznych prób odebrania nieprzyjacielowi wsi Mokre z pozycji radzymińskiej. Udało się to po natarciu II batalionu, którym bezpośrednio dowodził major Stefan Walter. Niestety został on śmiertelnie ranny i zmarł 4 października 1920 roku. Tak ten moment opisuje w swoich wspomnieniach Walenty Prajs, żołnierz 29. pSK:
Po dziesiątym sierpnia nadszedł rozkaz - wymarsz na pozycje - zajęliśmy w lewo od Radzymina pozycje nad wioską o nazwie Mokre. Za wioską była łąka i kępy drzew olchowych, a dalej wzgórze i na wzgórzu lasek, przeważnie brzezina. W tej brzezinie byli bolszewicy i myśmy mieli rozkaz to wzgórze zająć i artyleria nasza zaczęła ostrzeliwać. Po godzinie żeśmy zaatakowali, ale dostaliśmy się pod ogień karabinów i w dodatku nasz dowódca ppor. Hieronim źle poprowadził kompanię do ataku i atak się nie powiódł. W kompanii w pierwszym plutonie było kilku zabitych i rannych, ponieważ pluton ten był w pierwszej tyralierze, jeszcze nie widziałem tak wzburzonego sierżanta Przybylskiego i on odebrał komendę nad kompanią i poprowadził kompanię do ataku plutonami w skokach. Pierwszy dotarł do lasku na wzgórzu plutonowy Micielski ze swym plutonem, za nim wdarła się reszta kompanii i wzgórze zajęliśmy. W tym czasie czwarta kompania prawdopodobnie w marszu zaczęła się cofać i dowódca pułku major Walter z plutonem ochronnym poszedł na pomoc czwartej kompanii i został ciężko ranny w piersi, tak że w drodze do Warszawy zmarł w szpitalu.
W dniach 16-17 sierpnia pułk trwał na zdobytych pozycjach ponosząc duże straty od morderczego ognia wrogiej artylerii. Utrzymanie wsi Mokre sprawiło, że Warszawa nie została zdobyta, a Wojsko Polskie zadało armii sowieckiej ostateczny cios.
Ostatnie walki pułku w wojnie polsko-bolszewickiej
Po Bitwie Warszawskiej 29. pSK ścigał czerwone oddziały aż do Bugu. Potem pod Chorzelami walczył z wrogą kawalerią, następnie eszelonami pojechał pod Zamość, aby pójść w sukurs okrążonym oddziałom polskim. 29 pp w dalszym ciągu ścigał nieprzyjaciela, a 14 września 1920 roku stoczył swoją ostatnią bitwę pod wsią Tartaków. Pościg za oddziałami Armii Czerwonej trwał nadal, aż pod Dubno. Z Dubna pułk przerzucony został do Kowla, a stamtąd do Brześcia nad Bugiem, gdzie stanął w odwodzie. Tutaj biskup polowy Gall z delegacją z Warszawy, wręczyli pułkowi chorągiew. W Brześciu pułk przeprowadza częściową demobilizację, kilkunastu żołnierzy otrzymało działki osadnicze. Od listopada 1920 roku do końca marca 1921 roku kaliski pułk pełnił służbę kordonową na linii Bugu. Do Kalisza 29. pułk Strzelców Kaniowskich powrócił w dniach od 24 marca do 4 kwietnia 1921 roku.
W wojnie polsko-radzieckiej poległo 11 oficerów, 271 podoficerów i szeregowych. Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari odznaczonych zostało 46 oficerów, podoficerów i szeregowych, a Krzyżem Walecznych - 52 oficerów i 312 podoficerów i szeregowych.
Wojna zakończyła się oficjalnie traktatem ryskim w marcu 1921 roku. Polska odzyskała ziemie sprzed III rozbioru i częściowo II. Nowa granica II Rzeczpospolitej na wschodzie, na arenie międzynarodowej została zaakceptowana w marcu 1923 roku.
Sztandar pułku upamiętnieniem jego walk o niepodległość
15 maja 1921 roku na Łęgu Tynieckim Marszałek Józef Piłsudski wręczył pułkowi sztandar. Został on ufundowany przez społeczeństwo Warszawy, jako podziękowanie za jej obronę, a także ze zbiórki kaliszan. W uroczystościach wzięli również udział generałowie: Żeligowski, Rozwadowski i Haller oraz włodarze Kalisza. Odtąd co roku tego dnia 29. pSK obchodził swoje święto.
Znani kaliszanie w wojnie 1920 roku
W wojnie polsko-bolszewickiej brali udział również znani kaliszanie, jak chociażby Feliks Karśnicki, właściciel Majkowa w okresie międzywojennym. Walczył z Czechami o Śląsk Cieszyński, z Ukraińcami a następnie w ramach 203. Ochotniczego Pułku Ułanów pod Ciechanowem, Smardzewem, Hrubieszowem, Równem, Zwiahlem i Żelechowem.
W wojnie 1920 roku wziął również udział jako saper Ignacy Bujnicki, prezydent Kalisza w latach 1937-1939.
Warto również wspomnieć o majorze Juliuszu Ulrychu, który organizował w Szczypiornie 29. pułk Strzelców Kaniowskich. W latach 1935-1939 był ministrem komunikacji.
W 18 decydującej bitwie w dziejach świata, wziął również udział oddział ochotników Kaliskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Jego prezesem był Józef Radwan, żołnierz 29. pSK, który zainicjował powstanie tegoż oddziału.
Również ostatni dowódca 29. pSK ppłk. Florian Gryl walczył w wojnie z lat 1918-1921. W ramach 17 pułku piechoty dowodził najpierw kompanią a następnie batalionem. W październiku 1920 roku został ciężko ranny i leczył się w wojskowym szpitalu.
Przypomnieć należy też o Wacławie Werbińskim ze Złotnik koło Kalisza. W 1920 roku zgłosił się na ochotnika do Wojska Polskiego. Po krótkim przeszkoleniu w Szczypiornie jego oddział brał udział w obronie Włocławka. Potem razem z 29 pułkiem Strzelców Kaniowskich brał udział w Bitwie Warszawskiej oraz sierpniowej ofensywie Wojska Polskiego i pościgu za uchodzącym nieprzyjacielem.
Cmentarze
Cmentarz Wojskowy w Kaliszu (dzielnica Majków)
Żołnierze 29. pułku Strzelców Kaniowskich polegli i zmarli z odniesionych ran w wojnie polsko-bolszewickiej, spoczywają m.in. na Cmentarzu Wojskowym w Kaliszu. Nekropolia położona jest przy ul. Żołnierskiej 24 (dzielnica Majków). Powstała oficjalnie w 1914 roku, choć pochówki w tym miejscu odbywały się już w drugiej połowie XIX wieku. W latach 1918-1921 Kalisz był miastem garnizonowym, stanowiąc zaplecze ludzkie oraz materiałowe. Tutaj znajdował się lazaret, do którego trafiali ranni żołnierze pułku. Część z nich zmarła podczas leczenia. Są oni pochowani właśnie na Cmentarzu Wojskowym na Majkowie. Tu spoczywa major Stefan Walter, zmarły na skutek odniesionych ran podczas walk w obronie przedmościa warszawskiego dnia 15 sierpnia 1920 roku. Co roku, w rocznicę bitwy warszawskiej odbywają się przy kaplicy grobowej mjr. Stefana Waltera, uroczystości z udziałem władz miasta. Żołnierze kaliskiego pułku spoczywają głównie w kwaterach 1B i 1C. Nagrobki mają formę krzyża ustawionego na poduszce, z umieszczoną na niej płasko tabliczką inskrypcyjną. Łącznie na cmentarzu pochowano 181 żołnierzy z okresu walk o niepodległość w latach 1918-1921. Ciekawostką jest fakt, że na cmentarzu można znaleźć również nagrobki żołnierzy Armii Czerwonej. Natomiast przy wspólnym grobie por. Józefa Korzona oraz st. strzelca Stanisława Andrusiewicza wmurowane są dwa pociski artyleryjskie.
Inwentaryzację grobów Cmentarza Wojskowego w Kaliszu, można znaleźć pod poniższym linkiem:
Cmentarz w Opatówku
Na cmentarzu parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Opatówku, znajdują się trzy groby żołnierzy 29. pułku Strzelców Kaniowskich poległych w 1920 roku. Pierwszy to kapral Jan Kliber zmarły w Warszawie dnia 19 sierpnia 1920 roku na skutek ran odniesionych pod Radzyminem. Jego rodzice, aby sprowadzić zwłoki syna w rodzinne strony i postawić mu nagrobek, musieli sprzedać 5 ha ziemi. Drugi to Józef Nowak. Ranny podczas wojny 1920 roku leczony był w wojskowym lazarecie, gdzie zachorował na czerwonkę i zmarł. Trzeci grób należy do Piotra Szadkowskiego, uczestnika wojny polsko - radzieckiej.
Cmentarz Miejski w Kaliszu
Na Cmentarzu Miejskim w Kaliszu (rogatka) znajduje się grób Feliksa Karśnickiego, właściciela Majkowa, uczestnika wojny polsko-bolszewickiej. Tu znajduje się również grób Stanisława Matuszkiewicza, ochotnika WP, poległego 15 sierpnia 1920 roku podczas Bitwy Warszawskiej.
Bibliografia
Archiwalia
Archiwum Państwowe w Kaliszu
- Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 4073, 1094
- Wojewódzki Obywatelski Komitet Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Kaliszu, sygn. 88
- Zbiór fotografii i pocztówek, sygn. 1129
- Zbiór materiałów rodzinnych, sygn. 350
Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Instytut Józefa Piłsudskiego, sygn. 3/22/0/0/276/6/1, 3/22/0/0/276/16/1
- Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. 3/1/0/2/1992/1/1
Wojskowe Biuro Historyczne
- sygn. TAP 27.53.332
Zbiory prywatne
- Sławomira Grzymskiego
- Piotra Kozłowskiego
Literatura
- Walenty Prajs, "Żołnierski raport 1918-1921", Sieradz 2020
- Lucjan Bełdowski, "Zarys historii wojennej 29-go pułku strzelców kaniowskich" , Warszawa 1928
- Sławomir Józefiak, Bartosz Biegała, "Za Boga i Ojczyznę", Poznań 2020
- Franciszek Sępichowski "Skrót historii 29 pułku Strzelców Kaniowskich", Kalisz 1937
- Andrzej Werbiński, "Kronika rodziny Werbińskich i Grajnertów" , bez miejsca i daty wydania
- "Album dziesięciolecia okręgu korpusu Nr VII", Poznań 1932