15 grudnia 2017 r. w sali recepcyjnej kaliskiego ratusza odbyła się konferencja naukowa pt. "Prasa opozycyjna w Polsce w latach 1945-1990" zorganizowana przez Archiwum Państwowe w Kaliszu, Państwową Wyższą Szkołę Zawodową im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu i Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Kaliszu. Zaproszenia do Komitetu Honorowego konferencji przyjęli: Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych dr Wojciech Woźniak; prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek i Prezydent Miasta Kalisza Grzegorz Sapiński. Uroczystość zgromadziła ok. 150 osób, w tym ok. 100 uczniów kaliskich szkół średnich. Pośród zaproszonych gości znaleźli się m. in. Naczelnik Wydziału Kultury i Sztuki, Sportu i Turystyki Urzędu Miejskiego w Kaliszu Grażyna Dziedziak, reprezentująca Prezydenta Miasta Kalisza Grzegorza Sapińskiego; działacz Solidarności Wiejskiej Ryszard Łańduch, reprezentujący Poseł RP Joannę Lichocką; przewodniczący Zarządu Regionu NSZZ "Solidarność" Wielkopolska Południowa Jarosław Wilner; działacz opozycji i Wojewoda Kaliski Antoni Pietkiewicz; dyrektor Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim dr Tomasz Matuszak; członkowie Komitetu Naukowego: prof. Uniwersytetu Wrocławskiego dr hab. Małgorzata Derkacz, doc. dr Jan Frąszczak, dziekan Wydziału Nauk Społecznych i Humanistycznych PWSZ w Kaliszu; dr Przemysław Wojciechowski z Archiwum Państwowego w Poznaniu; Zbigniew Rutkowski, działacza Solidarności Walczącej Oddział w Poznaniu; ks. dr Sławomir Kęszka, reprezentant Biskupa Kaliskiego; Krzysztof Gronowski, przedstawiciel Muzeum Wolnego Słowa w Łodzi; Tadeusz Wolf, kaliski działacz opozycji, członek Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO); Stanisław Małyszko z Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu Delegatura w Kaliszu; działacz "Solidarności" Edward Grzeliński; prezes Stowarzyszenia im. H. Sutarzewicz w Kaliszu Elżbieta Stadtmüller; przedstawiciele mediów: Mariusz Kurzajczyk z "Ziemi Kaliskiej", Agnieszka Burchacka z "Życia Kalisza", Mirosława Zybura i Danuta Synkiewicz z Radia Poznań; młodzież z II Liceum Ogólnokształcącego im. T. Kościuszki w Kaliszu współpracująca na co dzień z łódzkim oddziałem IPN z opiekunami Bogną Strzelec i Andrzejem Prusem oraz I Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Asnyka w Kaliszu z opiekunem Kamila Majewską.
Konferencję prowadziła dyrektor Archiwum Państwowego w Kaliszu dr Grażyna Schlender i prof. dr hab. Stanisław Jankowiak z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dyrektor dr Tomasz Matuszak z Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim. Uczestniczyli w niej także prelegenci - przedstawiciele IPN, środowiska akademickiego i sieci archiwów państwowych.
Gospodarz uroczystości dr Grażyna Schlender przywitała wszystkich i nakreśliła cel organizacji konferencji. Prasa opozycyjna była, obok walki zbrojnej, partyzantki po AK, strajków ’56, ’70, ’80 r., manifestacji, czwartym filarem walki społeczeństwa o swobody demokratyczne. W ostatnim latach druki opozycyjne, a zwłaszcza prasa była największym orężem społeczeństwa i przyczyniła się do obalenia PRL-u oraz utworzenia niepodległego państwa polskiego - III RP. Dyrektor przytoczyła stare ukraińskie przysłowie "co atramentem napiszesz, siekierą nie wyrąbiesz", które może stać się mottem dzisiejszej konferencji poświęconej prasie opozycyjnej czyli sile słowa pisanego. Następnie dr Grażyna Schlender powitała prelegentów, wszystkich zebranych gości oraz współorganizatorów konferencji: prof. dr hab. nauk medycznych Magdalenę Pisaraką-Krawczyk, Rektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu oraz prof. dr. hab. Krzysztofa Walczaka, Prezesa Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Kaliszu.
Następnie głos zabrała Rektor Magdalena Pisaraka-Krawczyk, która na wstępie swojego wystąpienia podkreśliła, że docenia rolę historii w każdym zakresie, rolę słów, które wynikały z prasy opozycyjnej oraz rolę mediów, które nie zawsze są doceniane. Podziękowała dr Grażynie Schlender za inicjatywę zorganizowania tej konferencji. Bardzo ważne jest podejście do faktów historycznych i żeby młodzież poznawała fakty niefiltrowane, tylko te prawdziwe.
Prof. Krzysztof Walczak, który na wstępie podziękował w imieniu KTPN za cenną inicjatywę Dyrektor Grażynie Schlender. Stwierdził, że wszyscy ci którzy przeżyli te lata, zwłaszcza aktywnie, pamiętają znaczenie tych czasopism. Podkreślił rolę ludzi, którzy tworzyli prasę, przechowywali ją, a dzięki temu wszyscy możemy z niej dzisiaj korzystać. Na koniec Prezes KTPN życzył wszystkim, aby rola prasy podziemnej była dostrzegana i doceniana.
Na zakończenie części oficjalnej odczytane zostały listy. Wiceprezes Rady Ministrów Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. dr hab. Piotr Gliński skierował swoje słowa do uczestników konferencji oraz organizatorów, którym podziękował za przygotowanie spotkania oraz złożył życzenia uczestnikom i gościom "owocnych dyskusji, ciekawych wniosków i pomysłów, a przede wszystkim tego, żeby obrady okazały się integrujące i inspirujące". Prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek w swoim liście podkreślił rolę prasy opozycyjnej, która była ważnym orężem w walce z okupantem oraz rolę Polaków, którzy piórem i pracą własnych rąk na powielaczach przeciwstawiali się ciemiężycielom. Również zabrał głos Zbigniew Rutkowski z Poznania, który przekazał serdeczne pozdrowienia i życzenia od marszałka seniora Sejmu Kornela Morawieckiego VIII kadencji dla uczestników konferencji oraz na ręce dr Grażyny Schlender książki: "Solidarność Walcząca Oddział Trójmiasto", "Encyklopedia Pilskiej Solidarności", "Współpraca Organizacji Wolna Polska i Grupy Logistycznego Wsparcia Podziemia ze Stuttgartu z Solidarnością Walczącą", "Uwolnić Kornela Morawieckiego" oraz gazetę "Solidarność Walcząca".
Następnie przystąpiono do części merytorycznej. Obrady otworzył prof. dr hab. Stanisław Jankowiak, który poprowadził pierwszą część konferencji.
Pierwszym referentem był dr hab. Piotr Okulewicz, adiunkt w Zakładzie Historii Najnowszej Polski, w Instytucie Historii UAM. Specjalizujący się w dziejach Polski XX w., ze szczególnym uwzględnieniem dziejów obozu piłsudczykowskiego, dziejów Wielkopolski oraz piłsudczykowskiej wizji polskiej polityki wschodniej. Wygłosił referat pt. "Obraz II Rzeczpospolitej w prasie drugiego obiegu w Polsce". Pojawienie się w końcu lat 70. w Polsce wydawnictw podziemnych (czy jak to wtedy nazywano: wydawnictw bezdebitowych), wydawanych bez oficjalnych zezwoleń i z pominięciem cenzury było sporym zaskoczeniem dla władz państwowych. Powstające wówczas coraz liczniejsze podziemne oficyny upowszechniały wśród obywateli PRL zarówno wydawnictwa zwarte, jak i ulotki czy różnego autoramentu prasę. Szczególne nasilenie działalności wydawniczej nastąpiło po strajkach sierpniowych 1980 r., gdy przybrało postać wydawnictw półlegalnych, a następnie - ponownie w formie konspiracyjnej po wprowadzeniu stanu wojennego. Wydawnictwa te stawiały sobie za cel zarówno działalność informacyjną, przekazując treści niewygodne lub pomijane przez oficjalne publikatory, jak i edukacyjną - drukując broszury bądź całe książki zawierające treści odmienne od oficjalnej wykładni. Jednym z takich obszarów tematycznych, który poddany był ostrej cenzurze państwowej były dzieje II Rzeczypospolitej.
Ksawery Jasiak, dr nauk humanistycznych, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN we Wrocławiu/Delegatura w Opolu. Zajmuje się badaniami podziemia niepodległościowego w centralnej Polsce w latach 1945-1956 i aparatem bezpieczeństwa na Śląsku Opolskim w latach 1945-1956. Prelegent zaprezentował referat pt. "Prasa podziemna Konspiracyjnego Wojska Polskiego w latach 1945-1948". Tematem wystąpienia była walka propagandowa Konspiracyjnego Wojska Polskiego w latach 1945-1948. Była to organizacja antykomunistyczna, wywodziła się ze struktur AK. Prowadziła działalność od wiosny 1945 r., do listopada 1948 r. głównie na terenie woj. łódzkiego, ale także w regionach: Śląska, Kielecczyzny oraz Wielkopolski. Twórcą i komendantem KWP był kpt. Stanisław Sojczyński ps. "Warszyc". KWP skupiła w swoich szeregach około 3 tysięcy ludzi. Po 1947 r. dalszą walkę kontynuował ostatni komendant tej formacji niepodległościowej Jan Małolepszy ps. "Murat" na terenie woj. łódzkiego.
Grażyna Schlender, dr nauk humanistycznych, bibliotekarz, historyk, dyrektor Archiwum Państwowego w Kaliszu. Prowadzi badania dotyczące najnowszej historii Kalisza i regionu kaliskiego. Popularyzatorka wiedzy o "S" i regionie kaliskim. Referentka wygłosiła odczyt nt. "Prasy i ulotek antykomunistycznych wydawanych przez młodzież w latach 1945-1989 na terenie miasta Kalisza". Omówiła w nim młodzieżowe organizacje podziemne, które wydawały własne druki. Pierwszą z nich była Polska Organizacja Podziemna w Kaliszu, działającej w 1947 r. w Gimnazjum im. Tadeusza Kościuszki. Dyrektor APK przytoczyła historię jednego z jej członków, Ziemowita Glabiszewskiego, który w grudniu 1947 r. podczas zatrzymania przez dwóch funkcjonariuszy UB, postrzelił ich śmiertelnie, został aresztowany i w 1948 r. stracony w kaliskim więzieniu. Podczas wykładu zaprezentowane i omówione zostały ulotki antykomunistyczne oraz prasa wydawana przez organizację N.U.W., Młodzieżową Organizację Podziemną "Orzeł", Jacka i Andrzeja Kościelniaków, Grupę Mariusza Kurzajczyka.
Karina Garsztecka, archiwistka i bibliotekarka Oddziału Archiwum Europy Środkowo-Wschodniej i Biblioteki Literatury Polskiej przy Uniwersytecie Bremeńskim. Wygłosiła referat nt. "Kolekcje drugiego obiegu lat 1976-1990 w zasobie Instytutu Badań Europy Wschodniej przy Uniwersytecie Bremeńskim. Historia gromadzenia i projekty opisu archiwalnego". Prelegentka omówiła kolekcje polskich druków niezależnych w tym prasy solidarnościowej i drugoobiegowej, książek, ulotek, a także materiałów ikonograficznych. Zbiory założone były w Bremie od początku lat 80. i kompletowane są w Instytucie Badań Europy Wschodniej przy Uniwersytecie Bremeńskim do dzisiaj. Instytut utworzony w maju 1982 r. jako Centrum Badawcze Literatury Niezależnej i Ruchów Społecznych w Europie Wschodniej prowadził równolegle działalność badawczą. Zasoby obejmują dzisiaj, oprócz wyżej wymienionych polskich, literaturę samizdatu i druków nieformalnych z byłych: Związku Radzieckiego, Czechosłowacji, NRD i z Węgier, oraz drobną kolekcję z Bułgarii.
Leszek Zygner, prof. dr hab., historyk, rektor Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Ciechanowie. Do jego zainteresowań należy tematyka związana z historią Kościoła i religii w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, szczególnie w okresie średniowiecza i czasów najnowszych, historia Mazowsza i dzieje życia religijnego na tym obszarze, dzieje Mławy i Ziemi Zawkrzeńskiej, historia społeczna średniowiecza oraz historia kultury średniowiecznej, dzieje mediewistyki polskiej XIX i XX wieku, dzieje doktryny chrześcijańskiej oraz teologia rzeczywistości ziemskich. Wygłosił referat nt. "Poznańskiej Przystani jako przestrzeni wolności (1978-1981)". Pismo, wydawane jawnie, ale bez zezwolenia cenzury, z inicjatywy poznańskich dominikanów, szczególnie o. Honoriusza - Stanisława Kowalczyka OP i Duszpasterstwa Akademickiego 1978-XI 1981. Zamieszczano w nim wypowiedzi na wiele tematów zakazanych przez państwo, poszukiwano odpowiedzi na dylematy moralne; przedstawiano Duszpasterstwo Akademickie, walkę z ateizacją państwa i społeczeństwa, historię organizacji młodzieżowych w XIX i XX w. i współczesne pojęcie patriotyzmu, pisano nt. obrony nienarodzonych dzieci; opublikowano nr z homiliami i wystąpieniami Jana Pawła II podczas jego I pielgrzymki do Polski.
Pierwsza część zakończyła się wystąpieniem prof. dr. hab. Stanisław Jankowiak, kierownika Zakładu Najnowszej Historii Polski w instytucie Historii UAM w Poznaniu. Specjalizującego się w najnowszej historii Polski (po 1945 r.), w tym w tematyce kryzysów w PRL (Poznański Czerwiec, Marzec 68, stan wojenny), stosunków państwo - Kościół, problemów narodowościowych w PRL, zwłaszcza kwestia ludności niemieckiej, stosunków polsko-niemieckich. Prelegent wygłosił referat pt. "Historia Polski w Obserwatorze Wielkopolskim". Prasa czy szerzej wydawnictwa drugiego obiegu w Polsce to fenomen nie mający odpowiednika w innych krajach. Pojawienie się tego typu publikacji wynikało z istniejącego monopolu państwa w dziedzinie informacji społeczeństwa. W publikacjach tych dominowały początkowo kwestie bieżące, dotyczące aktualnych stosunków w PRL. Z czasem jednak coraz częściej wydawnictwa te nawiązywały do historii. W tym przypadku szczególny nacisk kładziono na dzieje II Rzeczypospolitej, zakłamywane w podręcznikach i innych publikacjach. W przypadku okresu powojennego główny nacisk "podziemnych" autorów kładziony był na informowanie o istniejących w oficjalnej historiografii "białych plamach", czyli tematach pomijanych bądź wręcz fałszowanych i to nawet przez zawodowych historyków, na zamówienie polityczne. Bardzo popularnym tematem była kwestia Katynia i odpowiedzialności Sowietów za tę zbrodnię. Jedną z pierwszych publikacji na ten temat był raport Kongresu USA. Z czasem do publikacji rocznicowych dołączyły przełomowe daty z powojennej historii, oznaczające bunty społeczeństwa przeciwko systemowi.
Drugą część konferencji poprowadził dr Tomasz Matuszak, który poprosił jako pierwszego prelegenta Antoniego Pietkiewicza. Uczestnicy spotkania wysłuchali wspomnień referenta, który w stanie wojennym był drukarzem i wydawcą prasy podziemnej w Kaliszu. W drugiej połowie lat 70. współpracował z ROPCiO i KOR. Od 1979 do 1980 był współwydawcą pisma "Wolne Słowo". W 1980 r. wstąpił do "Solidarności". Przewodniczył strukturom związku w Kaliszu, zasiadał w zarządzie Regionu Wielkopolska Południowa, był delegatem na I KZD w Gdańsku. W stanie wojennym został internowany (1981-1982). Ponownie aresztowano go w lipcu 1984 r., wkrótce zwolniono na mocy amnestii. W 1990 r. pełnił funkcję wojewody kaliskiego. Od 1991 r. do 1992 r. był zastępcą szefa Kancelarii Prezydenta RP, następnie (do 1995 r.) zajmował stanowisko wiceprezesa Najwyższej Izby Kontroli. W latach 1999-2001 był wojewodą mazowieckim, a od 2002 r. do 2003 r. (z ramienia PiS) wicemarszałkiem województwa mazowieckiego. Później został wiceprezesem Polskich Sieci Elektroenergetycznych i p.o. prezesa holdingu BOT Górnictwo i Energetyka S.A. Prelegent omówił technikę wydawniczą, która związana jest z przekazem. Były trzy okresy wydawania, pierwszy przed powstaniem "Solidarności" tzw. okres działalności opozycji przedsierpniowej, która datuje się od powstania KOR-u tj. od 1976 r. Pierwszą funkcją prasy było ujawnianie faktów represji, faktów jakiś niesprawiedliwości społecznych. Drugą funkcją, w związku z ograniczoną objętością tego środka, była rola informacyjna i edukacyjna. Prasa z tego okresu korzystała ze środków niezwykle prymitywnych, reglamentowany były papier i farba drukarska. W tym okresie do druku stosowane były m.in. powielacze spirytusowe, powielacze białkowe.
Kamil Dworaczek, historyk, doktor, pracownik naukowy w Oddziale IPN we Wrocławiu. Specjalizuje się w historii opozycji w PRL. Autor licznych artykułów naukowych i popularnonaukowych oraz książek, redaktor tomów 3 i 4 Encyklopedii Solidarności. Prelegent wygłosił referat nt. "Roli prasy podziemnej jako niezależnego źródła informacji na przykładzie katastrofy w Czarnobylu". Ukazał rolę drugoobiegowej prasy jako niezależnego medium, z którego Polacy mogli dowiedzieć się o sprawach pomijanych w oficjalnym obiegu informacyjnym. Dobrym przykładem wydaje się być katastrofa w Czarnobylu, o której początkowo władze całkowicie milczały, a następnie informowały tylko częściowo. Lukę wypełniała m.in. niezależna prasa, która podawała podstawowe fakty dotyczące katastrofy. Jej rola nie ograniczała się jednak tylko do tego aspektu, łamy pism udostępniano także ekspertom, którzy bez ograniczeń narzucanych przez cenzurę, wyjaśniali czytelnikom przyczyny i skutki wydarzeń nad Prypecią. Miało to o tyle istotne znaczenie, że brak rzetelnej informacji rodził różnego rodzaju plotki i nieprawdziwe wyobrażenia. W referacie wymienię kilka najważniejszych tego typu publikacji.
Andrzej Wróbel, dr nauk humanistycznych, historyk, archiwista, pracuje w Archiwum Państwowym w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie obecnie pełni funkcję kierownika Oddziału w Tomaszowie Mazowieckim. Członek Koła Polskiego Towarzystwa Historycznego w Tomaszowie Mazowieckim. Autor wielu prac naukowych z zakresu historii regionalnej. Prelegent przedstawił referat pt. "Droga do prawdy - Biuletyn organizacji związkowej w Zakładach Włókien Chemicznych Chemitex-Wistom w Tomaszowie Mazowieckim NSZZ Solidarność informuje". Tomaszów Mazowiecki. W wystąpieniu zaprezentował powstanie i organizację związkową NSZZ "Solidarność" w największym zakładzie przemysłowym Tomaszowa Mazowieckiego - Zakładach Włókien Chemicznych "Chemitex-Wistom" - zakładzie zatrudniającym wówczas ponad 6000 pracowników. Organizacja ta od listopada wydawała biuletyn "NSZZ Solidarność Informuje". Jego pierwszymi redaktorami byli: Jan Kalbarczyk, Andrzej Kulczycki i Elżbieta Żerek. Redakcja założyła, że powstające pismo spełniać będzie rolę brakującego ogniwa w przepływie informacji, których rozwinięcie czytelnik będzie mógł znaleźć w audycjach radiowęzła i publikacjach gazety zakładowej "Włókna Sztuczne". Redakcja stała na stanowisku, że pełna informacja na temat aktualnych wydarzeń działań związkowych jest konieczna dla pełnego zrozumienia sprawy, której poświęciła swoje działania.
Łucja Marek, dr nauk humanistycznych w zakresie historii; pracownik Instytutu Pamięci Narodowej, obecnie zatrudniona w Oddziałowym Biurze Badań Historycznych IPN w Krakowie, specjalizuje się w tematach związanych z polityką wyznaniową oraz relacjami państwo - Kościół w okresie PRL. Prelegentka wygłosiła referat pt. "O wolności w Wolności. Pisma opozycyjne o tytule Wolność z drugiej połowy lat 80. XX w.". Przedmiotem niniejszego wystąpienia była analiza trzech pism o tytule "Wolność" wydawanych w drugiej połowie lat 80-tych w trzech różnych regionach Polski: "Wolność" - periodyk NSZZ "Solidarność" Bieżanów-Prokocim-Kozłówek (krakowskich dzielnic), obecny w drugim obiegu od grudnia 1985 do kwietnia 1987 r., "Wolność" - biuletyn informacyjny komitetów zakładowych NSZZ "Solidarność" kopalni "Jastrzębie" oraz kopalni "Krupiński", ukazujący się od września 1988 r. do marca 1989 r. oraz "Wolność" - pismo łódzkiego oddziału Solidarności Walczącej - organizacji społeczno-politycznej powstałej w czerwcu 1982 r. we Wrocławiu pod przywództwem Kornela Morawieckiego, wydawane od listopada 1988 r. do marca 1990 r.
Daniel Sroka, mgr historii, młodszy archiwista w Archiwum Państwowym w Toruniu w Oddziale we Włocławku. Referent zaprezentował wystąpienie pt. "Prasa opozycyjna i materiały ulotne w spuściźnie senatora i posła pierwszych kadencji Bartłomieja Kołodzieja w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu Oddział we Włocławku". Spuścizna po Barłtłomieju Kołodzieju (1954-2011) trafiła do zasobu Oddziału w 2014 r. Prelegent przedstawił postać Bartłomieja Kołodzieja, który w trakcie swojego życia i działalności opozycyjnej zgromadził zbiór prasy opozycyjnej z lat 1980-1989, w tym także lokalnej prasy tego typu. Zgromadził też unikatowy zbiór druków ulotnych z lat przełomu (1989-1991) i późniejszych. Analiza zbioru prasy opozycyjnej przechowywana w zespole pozwala na jej charakterystykę, gazety drukowane były w trudnych warunkach materialnych, technicznych a przede wszystkim politycznych. W ówczesnych czasach lokalna prasa opozycyjna niejednokrotnie stanowiła jedyne źródło prawdziwych informacji o panującej w regionie i kraju sytuacji politycznej i gospodarczej nie tylko dla członków opozycji, ale także dla ludzi, do których z nią docierano. Odegrała istotną rolę w propagowaniu idei Solidarności. Lokalna prasa opozycyjna Kujaw i ziemi dobrzyńskiej wpisywała się w nurt ogólnopolskiej działalności w tym zakresie ówczesnej opozycji politycznej.
Cecylia Kuta, doktor historii, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie, członek redakcji półrocznika naukowego "Pamięć i Sprawiedliwość" oraz "Zeszytów Historycznych WiN-u", koordynator Centralnego Projektu Badawczego IPN "Opozycja i opór społeczny w PRL 1956-1989", współpracownik Ośrodka Myśli Politycznej. Badacz dziejów organizacji katolików świeckich po II wojnie światowej, środowisk twórczych oraz opozycji w PRL. Autorka wielu publikacji naukowych i popularnonaukowych dotyczących historii najnowszej Polski. Prelegenta przedstawiła referat pt. "Prasa drugiego obiegu w Krakowie w okresie stanu wojennego". Kraków był jednym z największych i najważniejszych ośrodków wydawniczych drugiego obiegu. Jeśli chodzi o liczbę wydawanych tytułów pism, plasował się na trzecim miejscu, po Warszawie i Wrocławiu. W referacie przedstawiono funkcjonowanie krakowskich podziemnych pism i ich rola. Omówiono też najważniejsze tytuły prasy podziemnej wydawanej w Krakowie po 13 grudnia 1981 r. przez różne struktury i organizacje: pisma podziemnych struktur "Solidarności", pisma zakładowe i branżowe, czasopisma społeczno-polityczne, społeczno-kulturalne, literackie, studenckie, młodzieżowe oraz pisma nie związane z żadną strukturą.
Beata Szmytkowska, starszy kustosz w Archiwum Państwowym w Gdańsku. W latach 80. kolporterka wydawnictw drugiego obiegu w środowiskach młodzieżowych. Prelegentka przedstawiła referat pt. "Wydawnictwa drugiego obiegu w archiwach; uwagi metodyczne". Wydawnictwa drugiego obiegu (a w szczególności ich kolekcje) charakteryzują się specyficznymi cechami, związanymi z okolicznościami powstania tych publikacji - ich redakcji, druku, a także wynikającymi ze sposobów i dróg rozpowszechniania oraz warunków gromadzenia. .Celem wystąpienia jest próba odpowiedzi na pytania, dotyczące zarówno archiwów, jak i bibliotek, czy do tej specyfiki powinny być bardziej dostosowane metody postępowania podczas przejmowania i opracowania tych druków. Jaką wagę ma zebranie informacji o powstaniu i losach zbioru? Czy kolekcja "bibuły", wytworzona w wyniku działalności jej redaktora, drukarza, kolportera lub odbiorcy, ma cechy zespołu? Wiąże się to szerzej z zagadnieniem miejsca druków w zasobie archiwalnym. Jak uwzględniać oznaczenia egzemplarzy związane z ich losami? Czy dublet to na pewno dublet? Co robić z dużą ilością druków wieloegzemplarzowych? Czy przy ich wymianie między bibliotekami i archiwami powinny być stosowane szczególne zasady? Czy dopuszczalne byłoby ich brakowanie? Jak można spożytkować je inaczej? Jakie znaczenie mają zastosowane nietypowe techniki drukarskie dla konserwacji wydawnictw drugiego obiegu? Warto razem zastanowić się nad odpowiedziami, aby jak najlepiej zachować tę część naszego kulturowego dziedzictwa.
Anna Bestian-Zając, archiwista w Archiwum Państwowym w Kaliszu, zajmująca się popularyzacją zasobu archiwalnego, autorka artykułów i publikacji dotyczących historii regionu kaliskiego. Referentka wygłosiła odczyt nt. "Prasy i druków opozycyjnych w zasobie Archiwum Państwowego w Kaliszu". Archiwum kaliskie szczególnie zabiega o przejmowanie archiwaliów od osób prywatnych. Tą drogą pozyskano m. in. kolekcje wydawnictw solidarnościowych oraz prasę tzw. drugiego obiegu. Archiwum dysponuje dość szeroką paletą prasy opozycyjnej proweniencji solidarnościowej. W zasobie prasa i druki opozycyjne zgromadzone są w obrębie Zbioru fotografii, wydawnictw i druków ulotnych Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność" (335 j.a.); Zbioru wydawnictw i druków organizacji studenckich (23 j.a.); Zbioru wydawnictw i druków ulotnych Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych "Solidarność" (3 j.a.), Zbioru wydawnictw niezależnych (93 j.a.). Należy przy tym zaznaczyć, że kaliskie Archiwum Państwowe dysponuje prasą i drukami opozycyjnymi pochodzącymi z lat 1979-1990. Łącznie, do grupy druków opozycyjnych można zaliczyć 454 j.a., z czego 44 j.a. zostały wytworzone na terenie miasta Kalisza i regionu kaliskiego.
Dyrektor Tomasz Matuszczak dokonał podsumowania wystąpień konferencyjnych. Podziękował prelegentom za ich bardzo ciekawe wystąpienia pomimo wyznaczonej dyscypliny czasowej. Referaty w całości zostaną opublikowane w publikacji pokonferencyjnej, która ukaże się w przyszłym roku. Do podziękowań dołączyła się dr Grażyna Schlender, która również zaprosiła prelegentów i gości na promocję wydawnictwa pokonferencyjnego. Konferencja zakończyła się wspólnym zdjęciem organizatorów, prelegentów i zaproszonych gości.
